W 2023 roku mija dwadzieścia lat wydawania przez Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy Kwartalnych Biuletynów Informacyjnych Wód Podziemnych oraz Roczników Hydrogeologicznych Państwowej Służby Hydrogeologicznej (PSH).
Rok 2003 był pierwszym rokiem działania państwowej służby hydrogeologicznej powołanej do życia na mocy ustawy Prawo Wodne z 18 lipca 2001 roku. Jednocześnie to moment powstania pierwszego tomu Kwartalnych Biuletynów Informacyjnych Wód Podziemnych PSH oraz pierwszego Rocznika Hydrogeologicznego PSH.
Działania te były możliwe dzięki zapisom, które znalazły się w ustawie – w artykule 109 punkt 2, dotyczącym finansowania m. in. państwowej służby hydrogeologicznej, w podpunkcie 7 pojawił się wówczas zapis o opracowywaniu i publikowaniu ostrzeżeń, ogólnych prognoz oraz komunikatów hydrologicznych i meteorologicznych, biuletynów, a także roczników hydrologicznych, meteorologicznych i hydrogeologicznych. W obecnie obowiązującej Ustawie Prawo wodne (Dz.U. 2023 r. poz. 1478), w artykule 380 punkt 10 oraz artykule 387, także znajdują się zapisy dotyczące tych publikacji.
9 grudnia 2003 roku pierwszy numer Kwartalnego Biuletynu Informacyjnego Wód Podziemnych PSH Tom 1 (1) oraz Rocznik Hydrogeologiczny PSH za rok hydrologiczny 2003 zostały zaakceptowane do druku przez ówczesnego dyrektora do spraw państwowej służby hydrogeologicznej prof. dr. hab. Andrzeja Sadurskiego. W pierwszych latach redaktorem naukowym wyżej wymienionych pozycji był dr Bogusław Kazimierski.
Od pierwszych numerów biuletyny i roczniki zawierały:
- syntetyczną informację o sieci stacjonarnych obserwacji wód podziemnych,
- opis metodyki badań stanu zwierciadła wód podziemnych,
- podsumowanie,
- zestaw tabel z danymi o punktach monitoringowych wraz z charakterystyką statystyczną dla wszystkich obserwowanych punktów oraz wynikami analiz chemicznych, publikowanych w rocznikach.
Początkowo wieloleciem, w stosunku do którego porównywane były pomiary było wielolecie 1991–2000, następnym 1991–2005 i obecnie 1991–2015. Pierwotnie jako źródło danych służących do opracowania wydawnictw wykorzystywano bazę danych SOH operacyjna baza danych autorstwa Katarzyny Janeckiej–Styrcz. Od 2006 roku opracowania powstają w oparciu o zweryfikowane dane z bazy danych Monitoring Wód Podziemnych.
Pierwszy numer Kwartalnego Biuletynu… zawierał 79 numerowanych stron, natomiast Tom 21 (80) z 2023 roku zawierał ich już 187. Pierwszy numer Rocznika Hydrogeologicznego… zawierał 211 numerowanych stron. Rocznik Hydrogeologiczny PSH rok hydrologiczny 2022 obejmował już łącznie 640 stron.
Od 2019 roku w biuletynach i rocznikach poza punktami sieci monitoringu stanu ilościowego JCWPd zostały uwzględnione również wybrane punkty monitoringu badawczego, zlokalizowane w strefach przygranicznych Polski:
- strefa przygraniczna z Republiką Federalną Niemiec – rejon polskiej części wyspy Uznam, rejon na zachód od Szczecina, rejon Gubina (od Polanowic do Strzegowa), rejon Łęknicy (od Przewoźnik do Sobolic),
- strefa przygraniczna Polski z Czechami – rejon Kudowy, rejon Krzeszów-Ardšpach oraz zlewnię górnej Ścinawki,
- strefa przygraniczna ze Słowacją – rejon wzdłuż granicy państwowej na obszarze województw: śląskiego i opolskiego,
- strefa przygraniczna z Ukrainą,
- strefa przygraniczna z Białorusią,
- strefa przygraniczna z Litwą,
- strefa przygraniczna z obwodem królewieckim Federacji Rosyjskiej.
W trakcie wydawania obu tytułów zmianom uległ podział na jednostki hydrogeologiczne z podziału według Paczyńskiego (red. 1995) na podział według Paczyńskiego i Sadurskiego (red. 2007) oraz aktualne podziały na jednolite części wód podziemnych od 161 w pierwszym cyklu planistycznym 2009–2015), 72 w drugim cyklu planistycznym 2015–2021, po 174 w aktualnie obowiązującym cyklu planistycznym na lata 2022–2027.
Od przełomu lat 2014/2015, od Kwartalnego Biuletynu Wód Podziemnych 13(46), uzupełnienie dla wydawnictw stanowią dodatkowe mapy zamieszczane na stronie internetowej państwowej służby hydrogeologicznej (zobacz: https://www.pgi.gov.pl/psh/materialy-informacyjne-psh/kwartalny-biuletyn-informacyjny-wod-podziemnych.html).
Mapy te przedstawiają rozmieszczenie punktów monitoringowych (monitoringu stanu ilościowego JCWPd oraz monitoringu badawczego w strefach granicznych kraju) na tle:
- podziału regionalnego zwykłych wód podziemnych,
- podziału Polski na regiony wodne,
- podziału Polski na jednolite części wód podziemnych (JCWPd),
- głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP).
Sposób przekazywania biuletynów i roczników jest zgodny z wytycznymi Rozporządzenia Ministra Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej z dnia 28 czerwca 2019 r. w sprawie ostrzeżeń, prognoz, komunikatów, biuletynów i roczników państwowej służby hydrologiczno-meteorologicznej i państwowej służby hydrogeologicznej (Dz.U. 2022 poz. 2427).
Od Kwartalnego Biuletynu Wód Podziemnych PSH nr 17(65), wydanego w końcówce 2019 roku forma wydania publikacji została ograniczona do wersji cyfrowej (format PDF).
Obie pozycje dostępne są na stronie internetowej pod adresem https://www.pgi.gov.pl/psh/materialy-informacyjne-psh/, gdzie cieszą się sporym zainteresowaniem. Niektóre numery biuletynów zostały pobrane od 1000 do około 2400 razy, a roczniki notują nawet do 4000 pobrań.
Publikacja danych monitoringowych w wersji cyfrowej pozwala aktualnie na łatwy dostęp do tych informacji przez osoby fizyczne, administrację na szczeblu lokalnym i państwowym, uczelnie oraz inne podmioty zarówno krajowe, jak i zainteresowane instytucje zagraniczne. Publikowane w biuletynach i rocznikach dane pochodzą z operacyjnej bazy danych i mogą ulec zmianie.
Kwartalne Biuletyny Informacyjne Wód Podziemnych oraz Roczniki Hydrogeologiczne są indeksowane przez Bibliotekę Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego według Bibliografii Geologicznej Polski oraz GeoRef Thesaurus (American Geological Institute).
Aktualnie biuletyny zawierają:
- informację o sieci obserwacyjno-badawczej wód podziemnych Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego,
- opis metod interpretacji wyników badań stanu zwierciadła wód podziemnych wykorzystywanych do oceny sytuacji hydrogeologicznej.
Ponadto zamieszczane są w nich tabele, w których można znaleźć informacje o:
- lokalizacji punktów sieci obserwacyjno-badawczej wód podziemnych wraz z podstawowymi informacjami o nich,
- stanach miesięcznych i kwartalnych w podziale na wody podziemne o zwierciadle swobodnym, napiętym i źródła,
- odchyleniach od stanów średnich z wielolecia wraz ze strefami stanów w podziale na wody podziemne o zwierciadle swobodnym, napiętym i źródła.
W każdym biuletynie znajduje się również krótkie podsumowanie oraz informacje o zespole osób pracujących przy pozyskaniu danych.
W rocznikach, które obejmują dane z czterech kwartałów każdego roku hydrologicznego zakres informacji jest szerszy – zarówno o organizacji sieci obserwacyjno-badawczej, jak i samych wyników, które obejmują również wyniki analiz chemicznych próbek wód pobranych w ramach zadań państwowej służby hydrogeologicznej oraz w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska.
Poza rozbudowanymi tabelami roczniki zawierają ocenę aktualnej sytuacji hydrogeologicznej, w tym:
- wybrane elementy statystyczne charakterystyki zmienności stanu wód podziemnych,
- ich porównanie do roku poprzedniego,
- amplitudy średnich wahań dla całego kraju oraz w jednostkach hydrogeologicznych pogrupowanych w pasy w porównaniu z rokiem poprzednim,
- odchylenia średnich miesięcznych głębokości położenia zwierciadła wody względem średnich miesięcznych z okresu wielolecia, wybranego jako miarodajne,
- opis występowania niżówek hydrogeologicznych,
- opis zmian retencji wód gruntowych,
- charakterystykę składu chemicznego i jakości wód podziemnych.
Od czasu zaimplementowania Zweryfikowanego programu monitoringu wód podziemnych w układzie dorzeczy na lata 2016–2021 (Kazimierski B. i in. (red)., 2014) wprowadzono pogrupowanie jednostek hydrogeologicznych (Paczyński B., Sadurski A. (red.), 2007) w pasy: pobrzeża Bałtyku, pojezierzy, nizin, wyżyn oraz gór – oddzielnie dla Sudetów i Karpat. Wcześniej uwzględniano makroregiony hydrogeologiczne (Paczyński, 1995).
W rozdziale „Aktualna sytuacja hydrogeologiczna” zawarty jest zwięzły opis dotyczący występowania niżówki hydrogeologicznej na terenie kraju w danym roku. Podaje się w nim obszary objęte niżówką z uwzględnieniem zmian w poszczególnych okresach roku. Obecnie opis wzbogacony jest rycinami. Zawiera mapę obrazującą zasięg występowania niżówki hydrogeologicznej na tle województw i pasów krajobrazowych Polski w miesiącu o największym rozprzestrzenieniu zjawiska w danym roku.
Ponadto na wykresie przedstawia się intensywność niżówki hydrogeologicznej w skali kraju w poszczególnych miesiącach danego roku. Prezentowane są zmiany w liczebności punktów sieci obserwacyjno-badawczej wód podziemnych PIG-PIB objętych analizą wskazujących na stan wystąpienia niżówki w przeciągu roku.
Rozdział „Aktualna sytuacja hydrogeologiczna” zawiera również zwięzłą informację na temat zmian retencji wód gruntowych w roku. Stan rezerw zasobów zmiennych wód podziemnych na obszarze kraju przedstawiany jest w stosunku do stanu rezerw w odniesieniu do najniższego położenia zwierciadła wody w obserwowanym wieloleciu. Opis wzbogacony jest rycinami.
Podane w Roczniku informacje na temat niżówki hydrogeologicznej i stanu rezerw wód gruntowych opracowywane są na podstawie Komunikatów państwowej służby hydrogeologicznej (z danego roku). Zarówno biuletyny jak i rocznik nawiązują w podsumowaniu do wydawanych Ostrzeżeń PSH. Prezentowane w Rocznikach Hydrogeologicznych PSH wyniki analiz fizykochemicznych, które określają skład chemiczny wód podziemnych, są pozyskiwane w ramach prac objętych systemem zarządzania jakością, określonymi w normie PN-EN ISO/IEC 17025.
Oprócz wyników analiz fizykochemicznych w Rocznikach Hydrogeologicznych PSH prezentowane są wyniki interpretacji tych oznaczeń w postaci klas jakości wód podziemnych ujmowanych w punktach pomiarowych. Oceny punktowe jakości wód podziemnych opracowywane są zgodnie z obowiązującym rozporządzeniem w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu jednolitych części wód podziemnych – od roku 2019 jest to rozporządzenie Ministra Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej z dnia 11 października 2019 r. w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu jednolitych części wód podziemnych (Dz.U. 2019 poz. 2148).
Na podstawie wyników analiz fizykochemicznych wyznaczany jest również typ hydrogeochemiczny wody według klasyfikacji Szczukariewa–Prikłońskiego zmodyfikowanej ze względu na obecność jonów K, Fe, NH4 i NO3.
Prezentowane są też przekroczenia wymagań dotyczących jakości wód przeznaczonych do spożycia, określone w obowiązującym rozporządzeniu – od 2017 roku wg Rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, z dnia 7 grudnia 2017 (Dz.U. 2017 poz. 2294).
Rocznik Hydrogeologiczny PSH
Redaktorzy naukowi:
- Bogusław Kazimierski (2003–2013),
- Andrzej Sadurski (2014–2017),
- Małgorzata Woźnicka (2018–obecnie).
Opracowanie merytoryczne:
- Jolanta Cabalska (2003–obecnie),
- Michał Galczak (2008–obecnie),
- Tomasz Gidziński (2019–obecnie),
- Bogusław Kazimierski (2005–2014),
- Anna Kostka (2013–2016),
- Agnieszka Kowalczyk (2018–obecnie),
- Anna Kuczyńska (2010),
- Anna Mikołajczyk (2003–obecnie),
- Dorota Palak-Mazur (2011–2016, 2019–obecnie),
- Karolina Piskorek (2017–2021),
- Anna Rojek (2017–obecnie),
- Teresa Rudzińska Zapaśnik (2003–2007),
- Małgorzata Stojek (2022–obecnie),
- Piotr Wesołowski (2018–obecnie).
Kwartalny Biuletyn Informacyjny Wód Podziemnych PSH
Redaktorzy naukowi:
- Bogusław Kazimierski (2003–2014),
- Andrzej Sadurski (2015–2017),
- Małgorzata Woźnicka (2018–obecnie).
Opracowanie merytoryczne:
- Jolanta Cabalska (2003–obecnie),
- Michał Galczak (2008–obecnie),
- Tomasz Gidziński (2019–obecnie),
- Bogusław Kazimierski (2003–2014),
- Anna Mikołajczyk (2003–obecnie),
- Teresa Rudzińska-Zapaśnik (2003–2008).
Bibliografia
- Kazimierski B. i in. (red.)., 2014 – Zweryfikowany program monitoringu wód podziemnych w układzie dorzeczy na lata 2016–2021. Państw. Inst. Geol. – PIB, Warszawa.
- Paczyński B (red), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa
- Paczyński B., Sadurski A. (red.)., 2007 - Hydrogeologia regionalna Polski. Państw. Inst. Geol. – PIB, Warszawa.
Tekst: Anna Mikołajczyk, Jolanta Cabalska, Michał Galczak, Małgorzata Woźnicka, Tomasz Gidziński, Agnieszka Kowalczyk, Dorota Palak-Mazur, Anna Rojek, Małgorzata Stojek, Piotr Wesołowski
Projekt graficzny okolicznościowego logotypu: Monika Cyrklewicz
