Edometr (consolidometer) - urządzenia do pomiaru w warunkach laboratoryjnych parametrów gruntu przez stosowanie cykli obciążania i odprężania próbki gruntu w znormalizowanym pierścieniu metalowym, czyli w warunkach uniemożliwiającym jej boczną rozszerzalność. Zmiany wysokości próbki pod wpływem obciążenia są zatem wprost proporcjonalne do jej zmian objętości. E. przeznaczony jest do badań próbek nieskalistych. Konstrukcja i procedura pomiaru podane są w normie PN-88/B-04481.
Edometryczny moduł ściśliwości - cecha skały (gruntu) zależna od jego podatności na odkształcenie pod wpływem przyłożonych obciążeń, określana w urządzeniu laboratoryjnym – edometrze. Ściśliwość skały opisuje krzywa ściśliwości, które przedstawiana jest w układzie prostokątnym, przy osi rzędnych s/ho i osi odciętych s. Wartość modułu Ee - wyznaczana jest z zależności:
Ee = Δσ .ho/Δs
gdzie: ΔσDs - przyrost naprężenia; ho – grubość pierwotna próbki odpowiadająca naprężeniu początkowemu; Δ s – przyrost odkształcenia wskutek przyrostu naprężenia, s – pierwotna wysokość próbki gruntu. Wielkość modułu M0 wyrażana jest w MPa.
Elektroforeza (elektro-osmosis) - ruch cząstek zawiesin lub zoli obdarzonych ładunkami elektrycznymi w wytworzonym polu elektrycznym. Ujemnie naładowane cząstki kierują się do anody, natomiast dodatnie w kierunku anody. E. Wykorzystywana jest przy elektrochemicznym odwodnieniu gruntów ilastych lub ich zeskalanie →cebertyzacja.
Efekt kontynentalny d18O i dD (continental effect) – polega na zmniejszaniu się wartości d18O i dD w opadach atmosferycznych wraz ze wzrostem odległości od oceanu. Wielkość wpływu efektu kontynentalnego wynosi średnio:
δ18O = 0,7t – 13,6 oraz δD = 5,6t – 100, gdzie t – średnia temperatura roczna w badanym rejonie.
Efekt sezonowy δ18O i δD (seasonal effect) – w odniesieniu do wód opadowych przedstawia się jako:
ZIMA < δ18OŚR. ROCZNA < δ18OLATO i analogicznie dla deuteru
Efekt sezonowy trytu (seasonal effect of tritium) – zróżnicowanie stężeń trytu w wodach opadowych z maksimum w okresie wiosenno-letnim i minimum w okresie jesienno-zimowym.
Efekt wysokościowyδ18O i δD (altitude effect) – większym wysokościom odpowiadają wartości bardziej ujemne δ18O i δD.
ESRI – Instytut Badań Systemów Środowiskowych (Environmental Systems Research Institute) dostarczający oprogramowania w postaci znanych pakietów ARC/GIS, stosowanych powszechnie w kartografii cyfrowej i w systemach informacji przestrzennej.
Estuarium (estuary) – lejkowate ujście rzeki do morza lub oceanu. Jest formą erozyjną rzeki i powstaje w przypadku mórz pływowych i prądów litoralnych.
Ewapotranspiracja (evapotranspiration) – proces uwalniania wody do atmosfery przez rośliny oraz parowania z profilu glebowego, łącznie z powierzchnią terenu, →transpiracja.
Fazy gruntu (soil phase) - grunt jest układem trójfazowym w strefie aeracji. Szkielet gruntowy należy do fazy stałej, woda i inne płyny są w normalnej temperaturze w fazie ciekłej. W fazie gazowej dominuje powietrze wypełniające wolne przestrzenie międzyziarnowe. Właściwości gruntu zależą od udziału poszczególnych faz w jednostkowej objętości gruntu. Grunty znajdujące się w strefie saturacji należą do układu dwufazowego. Do wskaźników stosunku poszczególnych faz w gruncie należą: gęstość objętościowa, stopień zagęszczenia, porowatość, stopień wilgotności, stan gruntu.
Filtr gruntowy (solid ground filter) - urządzenie stosowane do oczyszczania ścieków bytowo-gospodarczych na złożu o frakcji piaskowej. Służy także do zbierania ścieków oczyszczonych i odprowadzenia ich do odbiornika.
Filtracja (filtration) - przepływ laminarny wód podziemnych w porach lub szczelinach ośrodka skalnego (gruntu) opisywany liniowym prawem Darcy. Zdolność gruntów do przewodzenia wody nazywana jest wodoprzepuszczalnością. Miarą zdolności gruntów do przewodzenia płynów jest ›współczynnik filtracji.
Frakcjonowanie (Fractionation) – zróżnicowanie izotopowe wynikające na skutek działania procesów fizycznych
Fundamenty palowe (pile foundation) – konstrukcja stosowana jest na gruntach nienośnych, w której obciążenie od obiektu (budynku) przenoszone jest przez pale na nośne podłoże lub wskutek tarcia po bocznicy pala.
Fundamenty płytowe (raft foundation) - konstrukcje płyt żelbetowych o stałej lub zmiennej grubości. Na płytę żebrową przenoszone są obciążenia od budowli. F.p. stosowane są na gruntach słabo nośnych i niejednorodnych w celu zmniejszenia skutków nierównomiernego osiadania budowli.
Fundamenty rusztowe (floating foundation) - konstrukcja układu ław fundamentowych, najczęściej zbrojonych, krzyżujących się daje ruszt fundamentowy pod budowlę. Ich kształt i układ zależy od projektu ścian, filarów i podpór budynku.
Fundamenty skrzyniowe (case foundation) - konstrukcja fundamentowa budowli składająca się z dwóch płyt; podstawy i przykrycia połączonych w pionie ścianami podłużnymi i poprzecznymi, które są rozmieszczone zgodnie z projektowanymi podporami górnej konstrukcji. Połączenia ścian są również miejscem podpór dla słupów lub filarów. F.s. stosowane są do budowli o dużym i nierównomiernym obciążeniu jednostkowym na podłoże budowlane.
Gazy szlachetne (Noble gases)
Gejzery (geyser) – źródła występujące na obszarach wulkanicznych, z których gorąca, przegrzana woda i para wodna są wyrzucane w równych odstępach czasu.
Generalizacja mapy (map generalization) – zmniejszenie skali mapy i tym samym zmniejszenie jej szczegółowości. W przypadku map geologicznych wymagane są nowe, mniej szczegółowe objaśnienia i wydzielenia jednostek.
Geoida (geoid) – kula ziemska otrzymana przez aproksymację średniego poziomu mórz i oceanów. Powierzchnia Ziemi wyznaczona jako powierzchnia equipotencjalna grawitacji.
Geologia inżynierska (engineering geology) - International Association for Engineering Geology and the Environment (IAEG) definiuje geologię inżynierską jako dział nauk geologicznych, który zajmuje się badaniami, studiami i rozwiązaniami inżynierskich i środowiskowych problemów, które mogą pojawiać się w wyniku współdziałania między geologią i działalnością człowieka, jak również przewidywaniem środków zaradczych i zapobiegawczych zagrożeniom geologicznym oraz ograniczaniem i usuwaniem skutków.
Geologia inżynierska jest zaliczana do nauk stosowanych. Specjaliści w tej dziedzinie wykorzystują swoją wiedzę i umiejętności oraz zebrane doświadczenia z prac terenowych i laboratoryjnych wykonanych dla różnych celów. W praktyce geolog inżynierski wykorzystuje wiedzę z kilku dziedzin geologii oraz nauk technicznych – budownictwa i górnictwa. Jednym z jego zadań jest dokumentowanie warunków geologiczno-inżynierskich na potrzeby planowania przestrzennego. Najlepszą formą ich przedstawienia jest mapa warunków geologiczno-inżynierskich wraz z bazą danych, która w rzeczywistości jest syntezą warstw informacyjnych na temat budowy geologicznej, geomorfologii, hydrogeologii, geozagrożeń, geologii złóż, zasad kartowania, hydrologii i antropopresji.
Geostatyczne parcie gruntu - G.p.g. nazywane także parciem spoczynkowym wyrażane jest naciskiem, jaki wywiera warstwa gruntu na pionową lub stromą ścianę. Wielkość g.p.g. na 1 m długości ciągłej ściany wyrażana jest wzorem: Ps = 0,5.Ko.γo.h2 [N], gdzie: Ko – współczynnik tarcia spoczynkowego, dla gruntów sypkich średnio 0,45; dla spoistych 0,7¸1,0; γo – ciężar objętościowy gruntu; h – wysokość ściany na którą wywierany jest nacisk.
Gęstość płuczki wiertniczej - masa jednostkowej objętości płuczki wiertniczej, wyrażana w jednostkach masy na jednostkę objętości. Oznaczana jest symbolem ρ. Od gęstości zależy ciśnienie hydrostatyczne płuczki w otworze wiertniczym. C.p.w. jest modyfikowany przez tzw. wypełniacze lub sprężone powietrze w zależności od przeznaczenia płuczki, przewiercanych skał i ciśnień złożowych. →Płuczki wiertnicze.
Gęstość sieci hydrograficznej zlewni - stosunek łącznej długości cieków w zlewni rzeki do pola powierzchni zlewni, zwykle podawana w m/km.
GIS – system informacji geograficznej (geographical information system).
GISP (Greenland Ice Sheet Precipitation) - wzorzec izotopowy tlenu i wodoru wody
Główne użytkowe piętro / poziom wodonośny (GUPW) - pierwsze od powierzchni terenu piętro użytkowe lub poziom użytkowy, stanowiące podstawowe źródło zaopatrzenia o dominującym zasięgu i zasobności w obszarze wydzielonej jednostki hydrogeologicznej Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000.
GNIP (global network for isotopes in precipitation) – sieć pomiarowa składu izotopowego opadów atmosferycznych (tlen i wodór)
Gospodarka wodna, zlewniowa - gospodarowanie wodą w zakresie: bilansowania zasobów wody możliwych do gospodarczego wykorzystania, poboru i potrzeb, oceny zasobów dyspozycyjnych, a także ochrona zasobów wód, wydawanie pozwoleń wodnoprawnych w dorzeczach lub regionach wodno-gospodarczych, dla których powołane są organy administracji gospodarki wodnej. Gospodarka wodna zintegrowana obejmuje całościowe podejście do wód powierzchniowych i podziemnych. Zasady gospodarki wodnej w Polsce reguluje ustawa z dnia 18 lipca 2005 Prawo wodne (Dz.U. Nr 239).
GML – język stosowany w informatyce do zapisu informacji geograficznej (geography markup language)
GMWL (global meteoric water line) – linia światowych opadów (tlen i wodór)
Gradient ciśnienia - różnica przyrostu ciśnienia cieczy ΔH między punktami odległymi o Δx, stąd:
i, oznacza różnicę wysokości hydrauliczne DH na jednostkę odległości DL mierzonej wzdłuż wybranej linii prądu podczas przepływu wód podziemnych w ośrodku wodonośnym. Definiowany jest również jako pochodna wysokości hydraulicznej po długości linii prądu: i = grad H = ΔH/ΔL [1].
Gradient geotermiczny - fizyczny sens g.g. odnosi się do ilościowego opisu zmian pola termicznego Ziemi i oznacza przyrost temperatury na jednostkę głębokości, poniżej strefy litosfery zaburzonej pionową wymianą wód podziemnych. Definiowany jest także jako pochodna temperatury po osi pionowej z. Miano [oC/1m] lub [oC/1km].
Gradient hydrogeochemiczny - w powszechnym zastosowaniu jest to gradient pionowy mineralizacji wody, czyli stosunek przyrostu mineralizacji do jednostkowego przyrostu głębokości lub pochodna mineralizacji po osi pionowej z. Miano gradientu, np. [g.dm-3.(100m)-1]. Stosowany bywa również w odniesieniu do wybranych składników chemicznych wód, np. jonów: Mg2+, SO42-, Cl-.
Graniatka - górna część przewodu wiertniczego służąca do przejmowania momentu obrotowego stołu wiertniczego i przekazywania go przez przewód wiertniczy na świder. Profilowana rura stalowa, która umożliwia ponadto tłoczenie płuczki do przewodu wiertniczego.
Granica plastyczności gruntu - granica konsystencji Wp, między stanem plastycznym a półzwartym odpowiadająca wilgotności, przy której z gruntu można uformować kulkę i następnie wałeczkować ją ręką na bibule w wałek o średnicy 3 mm do momentu gdy zaczyna się kruszyć. Wartość wyrażana analogicznie jak wilgotność w %.
Granica płynności gruntu -granica konsystencji WL, występuje między stanem płynnym a plastycznym i odpowiada wilgotności gruntu spoistego, przy której próbka gruntu rozdzielona bruzdą w miseczce aparatu Casagrande’a na dwie części zaczyna łączyć się pod wpływem wstrząsów w jedną całość. Wartość wyrażana jest w %.
Granica skurczalności - granica konsystencji gruntu Ws, między stanem półzwartym a zwartym odpowiadająca wilgotności, przy której pomimo dalszego suszenia próbka gruntu przestaje zmniejszać swoją objętość, lecz zmienia jedynie swoją barwę na jaśniejszą. Wyrażana jest w %.
GRID – Global Information Database – baza danych o zasięgu światowym obejmująca stan środowiska przyrodniczego i zasobów naturalnych.
Grunty - zbiorowisko okruchów skalnych i ziarn mineralnych pochodzenia osadowego w najniższym stanie diagenezy, stanowiące podłoże gruntowe - budowlane. Stąd termin grunt oznacza grunt budowlany. Termin stosowany w geotechnice, budownictwie i geologii inżynierskiej. Skały lite nazywane są podłożem skalistym lub gruntem skalistym. Podstawowy podział gruntów: g. naturalne i g. antropogeniczne. Grunty naturalne dzielimy na: g. rodzime, g. nasypowe. W przypadku budownictwa wodnego uwzględniane są takie cech gruntów, jak: wodoprzepuszczalność i wpływ wody na właściwości →gruntów skalistych.
Grunty antropogeniczne - grunty nasypowe powstałe w wyniku nagromadzenia produktów (odpadów) z działalności gospodarczo-bytowej lub przemysłowej człowieka, znajdujące się na wysypiskach, hałdach, budowlach ziemnych, zwałowiskach, nasypach, wałach ochronnych i umocnieniach brzegów lub fortyfikacjach wojskowych. Nazywane też odpadami komunalnymi, górniczymi, hutniczymi, poflotacyjnymi, pyłami dymnicowymi, żużlami piecowymi. Wyróżnia się wśród nasypów: grunty kulturowe, g. namywowe, g. zwałowiskowe, g. nasypowe właściwe.
Grunty homogeniczne - grunty jednorodne, o jednakowych i stałych parametrach w każdym punkcie, w całej objętości ich występowania. Ośrodek homogeniczny – ośrodek jednorodny.
Grunty makroporowate - grunty głównie drobnoziarniste, małospoiste, w których wymiary porów są większe od wymiarów ziarn mineralnych. G.m. wyróżniają się małym ciężarem objętosciowym a pod wpływem wody struktura ich ulega zniszczeniu i zmniejszają swoją objętość. Typowym przykładem są lessy.
Grunty nasypowe - grunty naturalne na wtórnym miejscu lub antropogeniczne powstałe w wyniku działalności człowieka. G.n. najczęściej występują w formie wysypisk, zwałowisk, hałd. Dzielimy je na: g.n. budowlane i g.n. niebudowlane.
Grunty naturalne - grunty, których szkielet powstał w wyniku naturalnych procesów geologicznych na terenie kraju. Frakcję piaskową i pyłową tworzy najczęściej kwarc, natomiast frakcję iłową minerały ilaste – uwodnione glinokrzemiany. G.n. występujące w miejscu ich powstania nazywane są g. rodzimymi, które dzielą się na: g. skaliste, g. nieskaliste mineralne i grunty organiczne.
Grunty nieskaliste mineralne - skały okruchowe i ilaste niezlityfikowane. Wg normy PN-86/B-02480 ich klasyfikacja wynika z wielkości ziarn mineralnych (uziarnienia): g. kamieniste, g. gruboziarniste i g. drobnoziarniste.
Grunty niespoiste – grunty nazywane również sypkimi, należą do nieskalistych gruntów mineralnych lub organicznych nie spełniających warunków →gruntu spoistego.
Grunty niezapadowe - grunty mające strukturę trwałą, występują zwykle poniżej zwierciadła wód gruntowych, z uwzględnieniem sezonowych zmian poziomu wód gruntowych w cyklu rocznym.
Grunty pęczniejące - grunty wykazujące pod wpływem doprowadzonej wody ciśnienie pęcznienia Pc nie mniejsze niż 10 kPa. Należą do nich głównie iły zawierające montmorillonit. Wyróżniają się dużą powierzchnią właściwą Si > 20 m2/g. Podział g.p. uwzględnia wartość wskaźnika aktywności As. - g.p. mało aktywne, g.p. przeciętnie aktywne i g.p. bardzo aktywne.
Grunty rodzime - grunty powstałe w miejscu ich występowania w następstwie procesów geologicznych, takich jak: →wietrzenie i akumulacja (→sedymentacja), np. w środowisku wodnym. Grunty rodzime to grunty naturalne. G.r. klasyfikowane są jako: skaliste, nieskaliste mineralne i nieskaliste organiczne.
Grunty organiczne - →grunty rodzime, zawierające części organiczne w ilości większej niż 2%. Według normy PN-86/B-02480 pełna nazwa: grunty rodzime nieskaliste organiczne. Symbol Iom
Grunty próchniczne - rodzaj gruntu rodzimego nieskalistego organicznego, który zawiera od 2 do 5% części organicznych. Symbol H.
Grunty skaliste - grunty rodzime, lite lub spękane o minimalnych wymiarach bloków >10 cm, nie przesuniętych grawitacyjnie. Próbki g.s. nie wykazują zmian objętości, nie rozpadają się pod działaniem wody destylowanej a ich wytrzymałość na ściskanie Rc przekracza 0,2 MPa.
Grunty skaliste miękkie - grunty w podłożu budowlanym o wytrzymałości na ścinanie <5 MPa do których głównie należą słabo zdiagenezowane skały osadowe. Symbolem g.s.m. jest SM. Klasyfikacja wg normy PN-86/B-02480
Grunty skaliste twarde - według normy PN-86/B-02480 są to grunty w podłożu budowlanym o wytrzymałości na ściskanie >5 MPa, do którego należą skały magmowe, metamorficzne oraz zdiagenezowane skały osadowe. Symbol ST.
Grunty słabe - skały niezdiagenezowane, w stanie płynnym lub plastycznym, luźne, o niskiej wytrzymałości na ścinanie i wykazujące dużą ściśliwość. Torfy, nieskonsolidowane iły o dużej wilgotności, pyły i piaski luźne.
Grunty spoiste - nieskaliste grunty mineralne lub organiczne, których wartość wskaźnika plastyczności Ip przekracza 1% lub wykazujące w stanie suchym stały kształt bryłek przy naprężeniach ponad 0,01 MPa. Najmniejszy wymiar bryłek powinien przekraczać 10x maksymalną średnicę ziaren. W stanie wilgotnym g.s. wykazują cechy plastyczności. G.s. dzielimy na: mało spoiste, średnio spoiste, zwięzło spoiste i bardzo spoiste.
Grunty zapadowe - grunty o strukturze nietrwałej, często makroporowatej, których objętość ulega zmianie pod wpływem doprowadzonej wody, nawet bez zmiany wywieranego na nie obciążenia. Grunty te występują ponad poziomem wód gruntowych i strefą wzniosu kapilarnego, np. lessy, osady lessopodobne lub muły.
Grünhuta & Hintza wykres (Grünhut&Hintz diagram) - graficzna prezentacja wyników analizy chemicznej wód podziemnych w formie dwóch poziomych pasków; wyższy kationów, niższy anionów w mval/l. Ich stężenia odwzorowane są w skali. Skala liniowa znajduje się poniżej pasków. W lewej części skali liniowej podaje się mineralizację ogólną w mg/l, natomiast w prawej części skala odnosi się do składników jonowych.
Historia wykorzystania wód w balneoterapii w Polsce (History of balneotherapy in Poland) - Lecznictwo uzdrowiskowe w Polsce ma bardzo długie tradycje. Historia uzdrowisk sięga XII w. Najstarsze wzmianki dotyczące Cieplic Śląskich pochodzą z 1137 r. i Lądka-Zdroju z 1242 r. Pierwszy traktat naukowy o zastosowaniu wód w lecznictwie pochodzi z 1522 r., a pierwsze dzieło o wodach mineralnych autorstwa Wojciecha Oczko ukazało się w Krakowie w 1578 r. Rozwój uzdrowisk w Polsce przypadł na XVIII i XIX wiek. Duże zasługi w stworzeniu podstaw lecznictwa uzdrowiskowego położył profesor i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego dr Józef Dietl. W tym czasie powstały m.in. Krynica-Zdrój (1793 r.), Busko-Zdrój (1836 r.), Żegiestów-Zdrój (1849 r.), Nałęczów (1880 r.) i Rymanów-Zdrój (1881 r.). Obecnie w Polsce znajduje się 38 uzdrowisk posiadających wody lecznicze, większość z nich znajduje się na terenach górskich i podgórskich (23). Do największych uzdrowisk należą Kołobrzeg, Ciechocinek i Krynica-Zdrój. Łącznie uzdrowiska w Polsce dysponują ok. 50 tys. miejsc, umożliwiając leczenie w ciągu roku ok. 16 mln osób. Dokładniejszy opis znajduje się w tomie II „Hydrogeologii regionalnej Polski”, Wyd. Geol. Warszawa (2007).
Hak ratunkowy (fishing hook) - narzędzie do prac ratunkowych w wiertnictwie w kształcie haka, które służy do naprowadzania, chwytania i wyciągania urządzeń z otworu wiertniczego, np. urwanych lin
Hak wiertniczy (drilling hook)- przyrząd w kształcie haka stosowany do zawieszenia na nim ciężkich urządzeń przy manewrowaniu nimi nad otworem wiertniczym.
Huczek (tube hanger) - krótki odcinek stalowej rury z gwintem służący do manipulacji i podnoszenia odcinka lub kolumny rur. Składa się ze stalowego krućca, sworznia i strzemionczka.
Hydraty (hydrate) - związki chemiczne zawierające chemicznie związaną wodę.
Hydrodynamika (hydrodynamics) - dział fizyki - mechanika płynów, zajmuje się badaniami stanów i przepływów płynów oraz analizowane są siły powodujące ruch płynu.
Hydrogeologia izotopowa (Isotopes Hydrogeology)– jedna z dziedzin hydrogeologii zajmująca się zastosowaniem izotopów promieniotwórczych i stabilnych w badaniach wód podziemnych.
Hydrogram odpływu (hydrograph) – zależność między stanem wody w korycie rzeki a przepływem w wybranym przekroju koryta Q = ƒ(H). Wykres zależności służy do wyznaczania przepływów na podstawie pomierzonych stanów wody.
Hydroizobata – linia będąca miejscem geometrycznym punktów o tej samej głębokości do swobodnego zwierciadła wód podziemnych.
Hydroizohipsa (equipotential line)– linia będąca miejscem geometrycznym punktów swobodnego zwierciadła wód podziemnych o tej samej rzędnej (wysokości hydraulicznej).
Hydrosfera (hydrosphere) – przestrzeń, w której występuje woda globu ziemskiego, obejmująca atmosferę, powierzchnię Ziemi i litosferę. Należą do niej wody atmosferyczne, powierzchniowe i podziemne.
