A-D

Acrobat– znak pakietu programów firmy Adobe Systems Inc. Przeznaczonych do dokumentów w ich oryginalnej formie. Ma zastosowanie do przetwarzania sformatowanych plików tekstowych z procesora tekstowego – desktop publishing – do postaci pliku PDF (Portale Document Format). Plik ten może być rozpoznawany przez aplikacje Aprobat Leader. Pliki PDF można wykorzystać do wielu programów aplikacyjnych.

Abiotyczna degradacja (abiotic degradation) – rozpad związków chemicznych w wodach podziemnych bez udziału działalności organizmów, polegający głównie na utlenieniu substancji, sorpcji lub hydrolizie.

Adhezja (adhesion) - inaczej przyleganie, zjawisko połączenia miedzy warstwami powierzchniowymi dwóch faz, np. stałej i ciekłej. A. jest efektem działania sił van der Waalsa i wiązań jonowych. Jest szczególnie silna na powierzchni rozdziału faz ciekłych lub w przypadku całkowitego zwilżenia skały. Miarą adhezji jest siła lub praca potrzebna do oderwania ciał, przypadająca na jednostkową powierzchnię rozdziału faz.

Adsorbcyjna warstwa (absorbed layer) - warstewka wody utrzymywana na powierzchniach cząstek ilastych siłami elektrostatycznymi. Woda silnie fizycznie związana.

Adhezyjne wody (adhesive water) – wody w porach i szczelinach skał związane siłami molekularnymi na granicy fazy stałej i ciekłej z ziarnami mineralnymi. Wody te tworzą ciągłą warstewkę i maja odmienne właściwości fizyczne do wód wolnych (grawitacyjnych).

Adwekcja (advection) –proces transportu materii lub ciepła...
właściwość wody spowodowana obecnością wodorotlenków, wodorowęglanów i węglanów metali alkalicznych i ziem alkalicznych a także boranów, fosforanów i siarczanów wymienionych metali. Inaczej zasadowość wody. A. Podawana jest w mval/l.

AltaVista – wyszukiwarka internetowa, popularna również w Polsce.

AMS (accelaration mass spektrometry) -  akceleratorowa spektrometria masowa

Analogowy komputer (analog computer) – komputer analogowy jest urządzeniem przyjmującym i przetwarzającym dane w sposób ciągły. Wielkości parametrów wewnętrznych tego komputera są proporcjonalne do zadawanych danych, np. wykorzystując analogię elektryczną. Każda wielkość fizyczna występująca w rozwiązywanym problemie jest  reprezentowana w komputerze przez wartość zmieniającą napięcie w sposób ciągły. Komputery analogowe są stosowane w sytuacjach, gdy ciągła reprezentacja danych jest bardziej użyteczna, np. do symulacji i sterowania procesami w przemyśle.

Analiza pipetowa - metoda analizy granulometrycznej, w której wykorzystano na prawo Stokesa. Stosowana jest do oznaczeń najdrobniejszych frakcji gruntu. Po przygotowaniu zawiesiny z próbki gruntu o znanym ciężarze i wlaniu jej do cylindra miarowego, w określonych interwałach czasu pobiera się pipetą ze stałej głębokości cylindra pewną objętość zawiesiny, następnie po odparowaniu wody i wysuszeniu pozostałe części stałe (naważki), są ważone i podawane w % ciężaru próbki wziętej do analizy. W kolejnych naważkach oznaczana jest ilość cząstek o średnicy mniejszej od  dt, gdzie:  t jest czasem jaki upłynął od momentu wlania zawiesiny do cylindra do chwili poboru próbki zawiesiny. Wyniki pozwalają na sporządzenie krzywej uziarnienia gruntu.

Animacja (animation) – stwarzanie wrażenia ruchu obrazu polegające na szybkiej sekwencji statycznych obrazów, z których każdy jest minimalnie przesunięty w stosunku do poprzedniego. Oprogramowanie automatycznie generuje zbór kolejnych, pośrednich obrazów.

Aparat Casagrande’a (Casagrande apparatus)- urządzenie laboratoryjne do oznaczania granicy płynności. Składa się z podstawy wykonanej z twardej gumy i metalowej miseczki do której wprowadza się pastę gruntową. Urządzenie mimośrodowe powoduje unoszenie i spadek miseczki na podstawę. Obracając korbką z szybkością 2 obrotów na sekundę obserwujemy bruzdę wykonaną standaryzowanym ostrzem w paście gruntowej do momentu zejścia się krawędzi bruzdy. Opis urządzenia i warunki badania podano w normie PN-88/B-04481.

Aparat Proctora  (Proctor apparatus) - przyrząd skonstruowany do oznaczenia wilgotności optymalnej gruntu, tj. wilgotności odpowiadającej jego największemu zagęszczeniu. Zagęszczenie to uzyskuje się przez ubijanie próbki gruntu w cylindrze o standaryzowanej konstrukcji, podanej w normie PN-88B/-04481.

Aparat skrzynkowy - urządzenie stosowane do pomiarów wytrzymałości na ścinanie przez pomiar naprężenia całkowitego. Próbka gruntu umieszczana jest w dwudzielnej w płaszczyźnie poziomej skrzynce metalowej o standaryzowanych wymiarach. Dolna część skrzynki jest przymocowana do podstawy (stołu), natomiast górna ma możliwość przesuwania się pod wpływem przyłożonej, znanej siły. Siła ścinająca działa zatem w kierunku poziomym. Siła ta jest zwiększana do momentu przesunięcia się górnej części skrzyni - ścięcia próbki gruntu. 

Aparat trójosiowego ściskania - urządzenie służące do pomiaru kąta tarcia wewnętrznego i spójności gruntu oraz do wyznaczenia naprężeń efektywnych i całkowitych. Próbka do pomiaru ma kształt walca umieszczana jest w osłonie gumowej a następnie w szklanej komorze wypełnionej wodą, która może wywierać wymagane ciśnienie na powierzchnię walca. Obciążając próbkę narastającą pionową siła osiową, możliwe jest uchwycenie przemieszczeń próbki wzdłuż powierzchni ścięcia.

APL – język programowania wysokiego poziomu, stosowany do interaktywnych zastosowań. Wyróżnia się zwięzłą składnią (syntax). Nazwa pochodzi od a programming language.

Aplet (applet) – program obsługujący przeglądarkę, np. Geomedia, może być udostępniany w sieci WWW.

Apple – firma założona w 1976 r. produkująca komputery osobiste znane pod nazwą Macintosh.

ASCII – nazwa standardowego kodu służącego do wymiany danych i informacji między systemami komputerowymi. Nazwa pochodzi od American Nationale Standard Code for Information Interechange. Jest kodem 7 bitowym, wykorzystującym wartości binarne. Stąd 2 do potęgi 7 daje zbiór 128 różnych znaków. Zbiór zawiera znaki alfanumeryczne, znak odstępu, znaki specjalne i znaki sterujące.

Asymilacja węgla  (Carbon fixation) sposób przyswajania przez rośliny dwutlenku węgla, różni się w roślinach C3, C4 i CAM

Atrybut (attribute) – określona właściwość lub cecha przedmiotu, np. w oprogramowanich GIS.

Atterberga granice (Atterberg limit) - inaczej →granice konsystencji. Atterberg – szwedzki gleboznawca działający na przełomie XIX i XX w.

Azymut otworu wiertniczego - kąt między płaszczyzną południka ziemskiego przechodzącego przez punkt otworu wiertniczego na powierzchni terenu a płaszczyzną pionową przechodzącą przez otwór wiertniczy na jego długości.

Bagno (swamp) – nazywane także obszarem zabagnionym, jest pozbawiony strefy aeracji (nienasyconej) w przeważającej części i porośnięte hydrofilną roślinnością. Powstają w obniżeniach terenu o utrudnionym spływie powierzchniowym, w misach zarastających jezior lub lagun nadmorskich, w starorzeczach w dolinach rzek. Występujące wody mogą być słodkie (zwykłe) lub słone (słonawe), szczególnie w strefie wybrzeża w klimacie umiarkowanym lub na równinach w strefie klimatu stepowego i pustynnego.  Gromadzą duże ilości wód i często występują w obszarach bezodpływowych.

Bajt (byte) – jednostka danych zawierająca 8 →bitów.

Balneologia i surowce balneologiczne - balneologia jest jedną z najstarszych dziedzin medycyny uzdrowiskowej zajmująca się badaniem właściwości kopalin leczniczych (peloidów, wód leczniczych, wód termalnych) oraz zastosowaniem ich w lecznictwie, zwłaszcza terapii chorób przewlekłych... cd

Barwa gruntu (Ground colour) - cecha fizyczna gruntu wynikająca z jego wilgotności i składu mineralnego, czasem domieszek, określana w analizie makroskopowej. B.g. określa się na powierzchni przełamanej próbki o naturalnej wilgotności. Podawana jest barwa podstawowa, odcień i intensywność barwy.

Basic język programowania (Basic language) – grupa języków programowania, dla których utworzono nazwę od skrótów w jęz. angielskim: beginners all-purpose symbolic instruction code.

Baza danych (database) – zbiór uporządkowanych danych, np. z hydrogeologii regionalnej – baza mapy hydrogeologicznej, zapewniający dogodny dostęp i umożliwiający ich przetworzenie.

Bilans wodno-gospodarczy wód podziemnych ( economic balance of groundwater) - porównanie zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych ze stanem ich zagospodarowania, celem wskazania istniejącego w obszarze bilansowym albo stanu dostępnych rezerw zasobowych w jednostce bilansowej. Vide: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 3.10.2005 r. w sprawie szczegółowych wymagań jakim powinny odpowiadać dokum. hydrogeol…, (Dz.U. Nr 201, poz. 1673). Bilans wodno-gospodarczy wód podziemnych jest opracowaniem analityczno-rachunkowym, wykonanym dla określonego obszaru bilansowania wód podziemnych, obejmującym ilościowe i jakościowe porównanie dyspozycyjnych zasobów wód podziemnych z poborami wód podziemnych, które - w zależności od rodzaju bilansu - są wyrażone przez:

• pobory wód podziemnych, stwierdzone w okresie, dla którego jest sporządzany bilans (bilans stanu aktualnego);
• pobory wód podziemnych, określone w nabytych prawach do szczególnego korzystania z zasobów wód podziemnych oraz pobory wynikające ze zwykłego korzystania z zasobów tych wód (bilans stanu formalno-prawnego);
• pobory wód podziemnych, niezbędne dla pokrycia potrzeb użytkowników zasobów wód podziemnych spodziewanych w określonej perspektywie czasowej (bilans stanu perspektywicznego).

Celem bilansu wodno-gospodarczego wód podziemnych jest:

•   ocena stanu użytkowania dyspozycyjnych zasobów wód podziemnych i rozpoznanie zagrożeń dla równowagi ilościowej i jakościowej tych zasobów, w szczególności identyfikacja rezerw i deficytów dyspozycyjnych zasobów wód podziemnych;
•   ocena wpływu poborów i użytkowania wód podziemnych na stan wód powierzchniowych oraz ekosystemów lądowych od wód podziemnych zależnych;
•   utworzenie podstaw dla określenia warunków korzystania z wód jako dokumentu regulującego wydawanie i rewizje pozwoleń wodno-prawnych na pobór i odprowadzanie ścieków.

Bilans wodno-gospodarczy wód podziemnych jest sporządzany w obszarze, który spełnia wymogi kryteriów hydrogeologicznych, hydrologicznych, ekologicznych i gospodarczych, ustalonych z uwzględnieniem możliwości rozpoznania elementów bilansu. Biorąc pod uwagę opisane wyżej uwarunkowania, można sformułować następującą definicję.

Bit – najmniejsza jednostka informacji i pamięci w binernym systemie komputera. Jest to każda z dwóch cyfr 0 i 1 używana w obliczeniach jako wewnętrzna reprezentacja liczb. Nazwa pochodzi z jęz. angielskiego: binary digit.

Bmp - rozszerzenie nazwy pliku w formacie →mapy bitowej

BTEX – węglowodory pierścieniowe (benzene, toluen, etylo-benzen, xylen)

But rurowy  (casing shoe) - początek kolumny rur okładzinowych w kształcie stalowego pierścienia, najczęściej zaostrzonego i rozszerzonego u dołu, który toruje drogę kolumny rur podczas ich opuszczania lub wciskania do otworu wiertniczego.

CAD (computer aided design) – oprogramowanie pozwalające na wspomaganie komputerowe np. projektów

CAH (chlorinated aliphatic hydrocarbons) – chlorowane nasycone węglowodory

CDT (Canon Diablo Troilit) – wzorzec izotopowy siarki

Cebertyzacja (electroosmotic metod) - metoda wykorzystująca zjawisko elektroosmozy, stosowana do elektrochemicznego zeskalenia gruntów drobnoziarnistych i pylastych. Metoda wzmacniania podłoża budowlanego. Przepływ prądu stałego między elektrodami umieszczonymi w gruncie wywołuje zjawiska elektrokinetyczne powodujące przenikanie roztworów do przestrzeni międzyziarnowych gruntu na miejsce wody, np. chlorku wapnia lub szkła wodnego. Jest to zarazem metoda odwodnienia gruntu. Nazwa pochodzi od prof. Cebertowicza z Politechniki Gdańskiej.

Cecha (feature) – stosowana w GIS jednostkowa informacja na temat określonego obiektu, stosowana do opisu na mapach cyfrowych.

Cementacja (cementation, grounding) - W budownictwie metoda stabilizacji gruntu poprzez wprowadzenie do niego mleczka cementowego, które wiąże w porach lub szczelinach gruntu. W górnictwie c. stosowana jest do uszczelnienia górotworu w rejonie wyrobisk. W wiertnictwie c. stosowana jest do zamykania poziomów wodonośnych, gazowych lub roponośnych. W geologii c. jest jednym z etapów diagenezy i polega na lityfikacji osadów oraz wytrącaniu się (nukleacji) substancji mineralnej w przestrzeniach międzyziarnowych.

Cementowanie rur okładzinowych (case-hardening) - w wiertnictwie, tłoczenie zaczynu cementowego do przestrzeni między →rurami okładzinowymi a ścianą otworu wiertniczego, w celu zamknięcia poziomu wodonośnego, oddzielenia poziomów gazonośnych i roponośnych, np. przy zmianie kolumny rur.

Cementowanie otworu - sposób likwidacji otworu wiertniczego przez wypełnienie wewnętrznej jego przestrzeni zaczynem cementowym.

Chwilowy hydrogram jednostkowy - hydrogram powstały z zapisu przepływu względem czasu w cieku (reakcji zlewni) na opad efektywny w bardzo krótkim okresie czasu (opad chwilowy).

Ciecz binghamowska (Bingham liguid, B. plastic) - idealne ciało plastyczne o stałej lepkości. Przepływ jej rozpoczyna się gdy przekroczona zostanie krytyczna dla niej wartość naprężenia, równa granicy płynięcia (początkowe naprężenia ścinające). Przykładem cieczy binghamowskich (nieniutonowskich) są płuczki wiertnicze. Ciecze plastyczno-lepkie.

Ciecz doskonała (ideal fluid) - ciecz modelowa w opisie matematycznym zjawisk i procesów w mechanice płynów. Jest cieczą jednorodną, nieściśliwą, nie przewodzi ciepła, pozbawiona lepkości. Nie paruje i nie zamarza oraz nie zawiera rozpuszczonych gazów.

Ciecz newtonowska (Newtonian fluid)  - ciecz, dla której naprężenia styczne między poruszającymi się cząstkami są funkcją prędkości ścinania w postaci linii prostej. Nachylenie tej prostej jest równe →współczynnikowi lepkości dynamicznej. Ciecz mająca lepkość, lecz nieściśliwa.

Ciecz niezwilżająca (non-wetting liquid) - ciecz o dużym napięciu powierzchniowym, tworząca menisk wypukły na kontakcie z fazą stałą, np. rtęć w naczyniu szklanym. 

Ciecz przechłodzona (supercooled liquid) - ciecz, której temperatura jest niższa o od jej temperatury krzepnięcia lecz pozbawiona ośrodków krystalizacji pozostaje w stanie płynnym.

Ciecz przegrzana (superheated liquid) - ciecz o temperaturze wyższej niż jej temperatura wrzenia przy danym ciśnieniu, a która mimo to nie wykazuje wrzenia, np. wody gejzerów.

Ciecz plastyczna (Bingham plastic) - ciecz nienewtonowska o właściwościach plastyczno-lepkich. →C. binghamowska

Ciecz rzeczywista (real liquid) - ciało o określonej objętości, lecz bez określonej postać (kształtu) w warunkach naturalnych. C. rz. wyróżnia się lepkością.

Ciecz tiksotropowa (thixotropic liquid) - ciecz wykazująca właściwości tiksotropowe, polegające na przejściu żelu w zol pod wpływem wstrząsów lub mieszania. Płuczki wiertnicze są c. tiksotropowymi.

Ciecz zwilżająca (wetting liquid) - ciecz o niskim napięciu powierzchniowym, która na granicy fazy stałej (np. ścianka naczynia) wykazuje menisk wklęsły. Przykładem może być woda zwykła (słodka) na kontakcie ze szkłem.

Cieki sztuczne - urządzenia do prowadzenia wody powierzchniowej, które dzielimy na: rowy – o sztucznym korycie i o szerokości od 0,5 do 2,5 m (często wypełnione wodą tylko okresowo) i kanały – sztuczne arterie lub drogi wodne, o przekroju trapezowym, wyposażone w urządzenia hydrotechniczne, mające zabezpieczone skarpy.

Cień opadowy - obszar występujący po stronie zawietrznej pasma górskiego, wzniesień lub wysokiej przeszkody terenowej, gdzie wysokość opadów jest znacząco mniejsza niż po stronie napływu mas powietrza.

Cieplica (therma) - źródło wyprowadzające na powierzchnię wody ciepłe o temperaturze ponad 20 ^oC na wypływie.

Ciężar objętościowy gruntu (bulk density of soil) - ciężar objętościowy gruntu γ_o wyznaczany jest z ilorazu ciężaru jednostki objętości próbki gruntu w stanie naturalnym do jej objętości V. Ciężar objętościowy próbki obejmuje szkielet gruntowy - fazę stałą (cząstki stałe), f. ciekłą i f. gazową.

Ciężar właściwy gruntu (specific gravity) - ciężar właściwy (skały) gruntu γ oznacza stosunek ciężaru szkieletu gruntowego (cząstek fazy stałej) do objętości tego szkieletu (bez porów) w badanej próbce. Próbka suszona jest przed ważeniem w temperaturze 105⁰C.

Ciśnienie absolutne (absolute pressure) - ciśnienie obliczone względem próżni absolutnej. Inaczej c. bezwzględne.

Ciśnienie artezyjskie (artesian pressure, piezometric pressure)  - ciśnienie piezometryczne, którego wielkość umożliwia wypływ wód podziemnych z otworu wiertniczego na powierzchnię terenu (samowypływ).

Ciśnienie całkowite (total pressure) - ciśnienie równe sumie ciśnienia dynamicznego i statycznego, czyli wynikających z wysokości słupa wody (c. hydrostatyczne) i prędkości przepływu wód, zgodnie z prawem Bernoulliego.

Ciśnienie dynamiczne (dynamic pressure) - ciśnienie płynu powstające w wyniku gwałtownego zahamowania strumienia płynu (do prędkości u = 0), np. podczas skierowania strumienia płynu na pionową ścianę. 

Ciśnienie efektywne (effective stress) – różnica między ciśnieniem całkowitym w określonym punkcie gruntu a ciśnieniem płynu w porach gruntu w tym punkcie.

Ciśnienie kapilarne (capilary pressure) - ciśnienie wody w kapilarach, tzn. naczyniach włoskowatych, wywołane napięciem powierzchniowym na granicy faz. C.k. powstaje wskutek sił napięcia powierzchniowego s na zakrzywionej powierzchni cieczy (menisk cieczy), jest wprost proporcjonalne do krzywizny (promienia krzywizny σ) powierzchni zwilżenia. C.k. opisuje prawo Laplace’a:  Pσ = 2σ.r ^{-1. C.k.} charakteryzuje stan w którym siły powierzchniowe w porach są równoważone siłą ciężkości cieczy.

Ciśnienie krytyczne (critical pressure) - ciśnienie najniższe przy którym w danej temperaturze następuje przejście z fazy gazowej do płynnej, np. skropleniu ulega gaz lub para wodna przechodzi w stan płynny.

Ciśnienie nasyconej pary wodnej - ciśnienie pary wodnej w powietrzu atmosferycznym w stanie nasycenia parą wodną, najwyższe w danej temperaturze.

Ciśnienie parcjalne (partial pressure) - ciśnienie jednego składnika mieszaniny gazów. Ciśnienie parcjalne CO₂ w atmosferze wynosi 10 ^-5 atm. lub 360 ppm. Całkowite ciśnienie atmosfery - mieszaniny gazów, jest równe sumie ciśnień cząstkowych (parcjalnych) poszczególnych jej składników.

Ciśnienie piezometryczne (piezometric pressure) - ciśnienie określone jako wysokość hydrauliczna, odpowiada wysokości hydraulicznej w wybranym punkcie warstwy wodonośnej. Jeżeli dotyczy wód zwykłych (słodkich) odpowiada rzędnej zwierciadła w ód podziemnych.

Ciśnienie górotworu (geostatic pressure,) - ciśnienie w ośrodku skalnym wywołane działaniem sił litostatycznych i geodynamicznych. C.g. na danej głębokości obliczane jest z sumy iloczynów przyśpieszenia siły ciężkości, miąższości kolejnej warstwy w profilu pionowym i jej średniej gęstości. Inaczej przestrzenny stan napięcia w górotworze.

Ciśnienie petrostatyczne (rock pressure) -  ciśnienie  p  na głębokości z pochodzące od ciężaru „kolumny” warstw skalnych nad izolowaną warstwą wód głębinowych. Stąd:  p = z.γ_o , gdzie: γ_o - średni ciężar objętościowy skał w nadkładzie.

Ciśnienie porowe wody - ciśnienie przenoszone przez wodę w porach lub szczelinach w ośrodku skalnym (gruncie), jego przyrost może być wywołany obciążeniem gruntu.

Ciśnienie robocze (working pressure) - ciśnienie w jakim dopuszczalna jest praca urządzenia ciśnieniowego, np. w wiertnictwie. Powinno być niższe o wielkość wynikającą ze współczynnika bezpieczeństwa od wyznaczonej maksymalnej wytrzymałości urządzenia.

Ciśnienie spływowe - powodowane jest przepływem wody zgodnie z działaniem siły ciężkości. Napór ciśnienia spływowego S_o obliczany jest z ilorazu objętości gruntu przez który przesącza się woda V_w, ciężaru właściwego wody  γ_w oraz spadku hydraulicznego wody gruntowej i, ze wzoru:  S_o = Vw.γ w.i

Ciśnienie wody (hydrostatic pressure) - iloraz ciężaru słupa wody G przez powierzchnię na którą on oddziaływuje F według zależności:  p = G/F. Rozpisując ciężar G i objętość słupa wody V, można zapisać: p = ρ.g.H,

gdzie: ρ - gęstość wody, g - przyśpieszenie siły ciężkości  i  H -wysokość słupa wody.

Dla wód zwykłych (słodkich) można w przybliżeniu do 1,5% przyjmować wartość ciśnienia jako wysokość słupa wody w metrach lub ciśnienia p w kPa równego  10H w m. W układzie SI 1Pa = 1 N/m².

Ciśnienie złożowe - ciśnienie wywierane na określonej głębokości przez ciecz wypełniającą pory lub szczeliny w ośrodku skalnym, którego wielkość jest równa iloczynowi wysokości słupa wody i jej średniego ciężaru objętościowego. Anomalie ciśnienia złożowego wyznaczają miejsca, w których wielkość pomierzonego ciśnienia złożowego odbiega od podanej zasady. Mianem c.z. jest jednostka siły na jednostkę powierzchni.

Ciśnienie zredukowane (reduced pressure) - ciśnienie wody na poziomie odniesienia, który może znajdować się na głębokości  z  poniżej spągu warstwy wodonośnej. Stąd: p. = h.g + zg, gdzie:  h - wysokość słupa wody w warstwie wodonośnej; g - ciężar objętościowy wody. Ciśnienie zredukowane pozwala wyeliminować różnice w pomiarach ciśnień wód podziemnych w różnych punktach warstwy wodonośnej.

Chlor ³⁶Cl - powstaje głównie w stratosferze i troposferze. W stratosferze podstawowym procesem powodującym powstawanie ³⁶Cl jest spalacja (ang. spallation - kruszenie) ⁴⁰Ar cząstkami promieniowania kosmicznego w wyniku reakcji ⁴⁰Ar (x,x’,a) ³⁶Cl a także aktywacja neutronowa ³⁶Ar w reakcji ³⁶Ar (n, p) ³⁶Cl.
to przez strefę aeracji do strefy saturacji wód podziemnych. Wielkość c.m.p. w warstwie jednorodnej wyznaczana jest najczęściej ze wzoru Bindemana w modyfikacji Macioszczyka:

tp  = M/U = 1/Wo(Ie².k’)^1/3

gdzie:    

 t_p - czas przesączania przez warstwę gruntu o miąższości M strefy aeracji;

U  - prędkość rzeczywista przesączającej się wody;

W_^o - wilgotność objętościowa gruntu, od 0,1 dla piaskowców do 0,5 dla namułów;

I_e   - infiltracja efektywna;

k’  - współczynnik przesączania (pionowej filtracji) określonej warstwy w strefie aeracji

Czas przepływu wód podziemnych – (time of groundwater flow) jest to czas w którym woda podziemna przepływa pomiędzy poszczególnymi punktami obserwacyjnymi. W przypadku zastosowania metody znacznikowej z wykorzystaniem znaczników sztucznych jest to czas odpowiadający I momentowi (środkowi ciężkości) krzywej przejścia znacznika. Jeśli otwór iniekcyjny  położony jest w strefie zasilania, czas przepływu wody równa się jej  „wiekowi”.

Czas wymiany polowej pojemności wodnej gleb [MRT] – czas wymiany całości wody wolnej zawartej w glebie i w porach utworów strefy aeracji w drodze procesu infiltracji efektywnej wód opadowych. W ocenie naturalnej podatności na zanieczyszczenia parametr ten jest określany dla ustalenia średniego czasu dotarcia zanieczyszczeń konserwatywnych rozpuszczonych w wodzie, migrujących przez strefę aeracji z powierzchni terenu do warstwy wodonośnej. Dla ogólnej oceny naturalnej podatności na zanieczyszczenie pierwszego poziomu wodonośnego w skałach szczelinowych, szczelinowo-porowych i szczelinowo-krasowych brana jest pod uwagę woda zawarta w szczelinach i w porach aktywnych matrycy skalnej, co prowadzi do podwyższenia stopnia podatności gdyż pomija możliwość dyfuzyjnego przenikania substancji rozpuszczonych w wodach migrujących szczelinami i porami aktywnych do wód stagnujących w porach matrycy skalnej. Ten schemat zjawiska migracji zanieczyszczeń przez strefę aeracji w skałach szczelinowo-porowych jest uzasadniony obserwacjami przebiegu tego procesu w rejonie oddziaływania takich obiektów jak nieszczelne kanalizacje sanitarne, wylewiska, odwadniane kopalnie odkrywkowe.

Czas wymiany wód podziemnych (time of groundwater exchange)- pojęcie to oznacza czas całkowitej wymiany wód w zbiorniku (lub w jego fragmencie) i jest czasami mylnie utożsamiane z „wiekiem” wód podziemnych.

Czasza jeziora - część misy jeziora wypełniona wodą, ograniczona maksymalnym stanem wody w jeziorze.

Czynne parcie gruntu - nacisk na ścianę pionową lub stromą klina odłamu zsuwającej się masy gruntu, którego wielkość zależy od kształtu klina, ciężaru objętościowego gruntu i położenia powierzchni odłamu.

δ  -  symbol grecki delta określający wynik pomiaru składu izotopowego; δ(‰) = (Rpr/Rwz-1)1000, gdzie R oznacza stosunek ilości izotopu cięższego do lżejszego np. (¹³C/¹²C), litery pr oznaczają próbkę a litery wz wzorzec

Dane geoprzestrzenne (geospatial data) – dane przestrzenne o informacjach geograficznych lub geologicznych stosowane bazach danych.

Dane rastrowe (raster data) – dane przestrzenne o komórkach utworzonych przez linie przecięć, najczęściej powierzchnie kwadratów

Dane wektorowe (vector data) – dane przestrzenne mające określony kierunek i wielkość przez odwzorowanie współrzędnych.

Darcy - jednostka przepuszczalności ośrodka skalnego wyznaczona w warunkach laminarnego przepływu cieczy. Przepuszczalność 1 darcy ma ośrodek, jeżeli przepływa przez niego 1cm³ płynu o lepkości 1 cP (centypauaza) w czasie 1 s  (sekundy) pod działaniem różnicy ciśnień 1 atm. przez poprzeczną powierzchnię przekroju 1 cm² na długości 1 cm. Milidarcy odpowiada 0,001 milidarcy. Stosowane są określenia przepuszczalności, których mianem są jednostki powierzchni [L²].

„Datowanie” wód podziemnych (dating of groundwater)- terminem tym określane jest wyznaczanie „wieku” wód pochodzących z jednego obszaru zasilania lub mieszaniny, której poszczególne składowe mają różny „wiek”. W przypadku mieszanin powinno się dążyć do określenia „wieku” i udziału ilościowego każdej składowej.

Deficyt odpływu - → Parowanie terenowe rzeczywiste.

Deficyt wodny - cecha zlewni polegająca na różnicy w okresie suchym pomiędzy ewapotranspiracją i rejestrowanym opadem.

Delta rzeki (river delta) – ujście rzeki do morza lub jeziora, tworzące płaski, obejmuje często podmokły teren – równinę deltową. Rodzaj stożka napływowego. Powstaje wskutek akumulacji osadów aluwialnych w płytkim i pozbawionym pływów morzu. Rzeka na obszarze delty odprowadza wody licznymi odnogami - kanałami.

Depresja regionalna (regional drawn down) - rozumie się przez to wielkość obniżenia zwierciadła wody podziemnej w obrębie jednostki hydrogeologicznej, wywołanego współdziałaniem eksploatowanych ujęć lub systemów odwadniających. Vide: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 3.10.2005 r. w sprawie szczegółowych wymagań jakim powinny odpowiadać dokum. hydrogeol…, (Dz.U. Nr 201, poz. 1673).

Desalinizacja (reverse elektro-osmosis) - proces powodujący usunięcie rozpuszczonych soli z wód zmineralizowanych do stężenia wymaganego dla wód pitnych.

Desorpcja (desorption) - zjawisko odwrotne do sorpcji, polegające na oddzielaniu się i przechodzeniu do roztworu substancji zasorbowanych. Występuje w procesach wymiany jonowej, np. w cyklu pracy jonitów na stacjach uzdatniania wody. Proces ten zachodzi w warunkach naturalnych w minerałach ilastych, z których kationy wchodzą do kompleksu sorpcyjnego i mogą być z niego usuwane, czyli podlegać desorpcji.

DIC (dissolved inorganic carbon)  – rozpuszczony węgiel nieorganiczny (węglan)

Digitalizacja (digitizing) – przetworzenie danych np. pochodzących z map i dokumentów analogowych na dane w zapisie cyfrowym.

Dirichleta warunek (Dirichlet boundary conditio) → warunek brzegowy w modelowaniu filtracji lub transportu masy. W modelowaniu filtracji zadawana jest stała wysokość hydrauliczna wzdłuż brzegu lub odcinka brzegu obszaru.

Długość rzeki – długość rzeki liczona wzdłuż nurtu od źródeł do jej ujścia. kilometraż rzek żeglownych rozpoczyna się od miejsca, w którym przyjęto początek drogi wodnej (żeglowności rzeki).

DNAPL (dense non-aqueous phase liquids) -  gęste niewodne roztwory  

Dobry stan wód podziemnych (good groundwater status) - oznacza stan osiągnięty przez część wód podziemnych, jeżeli zarówno jej stan ilościowy, jak i chemiczny jest określony jako co najmniej „dobry”.

DOC (dissolved organic carbon)– rozpuszczony węgiel organiczny

Dokumentowanie geologiczno-inżynierskie - przeprowadza się dla potrzeb rozpoznania podłoża pod konkretnie wskazane obiekty inżynierskie: naziemne budownictwo kubaturowe lub liniowe, składowiska odpadów na powierzchni, podziemne obiekty liniowe, podziemne magazyny i składowiska odpadów. Prognozowanie zmian w środowisku, które może wyniknąć z realizacji lub eksploatacji obiektów budowlanych, jest stałym elementem dokumentacji geologiczno-inżynierskiej. Taka dokumentacja zawiera również informacje dotyczącej występowania złóż surowców przydatnych przy realizacji danej inwestycji.

W przypadku możliwości pojawienia się ryzyka zagrożenia zdrowia lub życia ludzi oraz wystąpienia zagrożeń nieodwracalnych zmian w środowisku naturalnym wynikających z realizacji obiektu budowlanego, geolog inżynierski proponuje dodatkowe lub alternatywne rozwiązania mogące przeciwdziałać zwiększonemu ryzyku. Zarządzanie ryzykiem (risk management) musi także uwzględniać kryteria ekonomiczne inwestycji. Niezbędna w takich przypadkach jest współpraca z inżynierem projektantem oraz z inwestorem.

W zakresie geologii inżynierskiej prowadzone są w PIG – PIB prace dotyczące przygotowania zasad i instrukcji dokumentowania warunków  geologiczno-inżynierskich dla obiektów hydrotechnicznych, liniowych i energetycznych, kartografii geologiczno-inżynierskiej oraz wytycznych badań podłoża gruntowego różnymi metodami polowymi. Opracowywane są także dokumentacje geologiczno-inżynierskie związane z budową autostrad, elektrowni, obiektów hydrotechnicznych oraz w technologii GIS wykonywane są cyfrowe atlasy geologiczno-inżynierskie aglomeracji miejskich w skali 1:10 000.

Domieszki gruntu (soil admixture) - domieszkami gruntu są składniki odmiennej genezie niż szkielet gruntowy i nie decydujące o jego rodzaju, występujące w ilościach do kilku procent.  Domieszkami naturalnymi są otoczaki, konkrecje węglanowe lub żelaziste, natomiast domieszkami sztucznymi mogą być: gruz, kawałki szkła lub mas plastycznych lub żużel. Domieszki sztuczne występują głównie w gruntach nasypowych.

Dorzecze (river basin) - obszar lądu, z którego cały spływ powierzchniowy jest odprowadzany przez system strumieni, rzek i jezior do morza poprzez pojedyncze ujście.

Dostępna woda (available water/available moisture)→ woda dostępna dla roślin

Dostępne zasoby wód podziemnych (available groundwater resources) - średnia z wielolecia wielkość całkowitego zasilania określonej części wód podziemnych, pomniejszona o średnią z wielolecia wielkość przepływu wymaganego do osiągnięcia określonych na mocy art. 4 celów jakości ekologicznej dla związanych wód powierzchniowych, wyznaczona w celu nie dopuszczenia do znacznego pogorszenia stanu ekologicznego wód, oraz do ewentualnego powstania szkód w związanych z nimi ekosystemach lądowych.

Drenaż odwadniający (groundwater drainage) - urządzenie lub zespół urządzeń służące do obniżenia poziomu wód gruntowych (podziemnych) stosowane do odwodnienia wykopów budowlanych, fundamentów i piwnic budynków, tuneli, wyrobisk górniczych lub na zawalu stopni piętrzących. Składa się z systemu rowów, sączków, studni lub igłofiltrów połączonych często z pompownią wód, skąd zrzucane są do odbiornika.

Drenaż rozsączający (strain drainage) - urządzenie lub zespół urządzeń służące do rozprowadzenia ścieków bytowo-gospodarczych, które powinny być wstępnie oczyszczone. Dalsze oczyszczenie tych ścieków następuje w gruncie. Mogą następnie zasilać wody gruntowe.

Drenaż wód podziemnych - naturalny dopływ wód podziemnych do zbiornika wód powierzchniowych, np. źródliskowego odcinka rzeki lub sztuczne obniżenie zwierciadła wód gruntowych przez studnie, dreny i  urządzenia. Drenaże mogą być stałe (fundamenty, tunele, podmokłe pola i łąki) lub okresowe, np. instalowane w celu odwodnienia wykopów budowlanych lub odkrywek zakładów górniczych.

Dyfuzja molekularna (molecular diffusion) - proces rozchodzenia się substancji w roztworze o nierównym jej stężeniu pod wpływem termicznych ruchów cząstek rozpuszczalnika.

Dyspersja hydrodynamiczna (hydrodynamic dispersion) - rozchodzenie się substancji rozpuszczonej (np. znacznika) w strumieniu wód podziemnych. Powstaje wskutek rozpraszania rozpuszczonej substancji podczas przepływu cieczy, anizotropii ośrodka skalnego i jest wyrazem różnic prędkości wody w kanalikach tego ośrodka.

Dyspergator (dispersing agent) - substancja chemiczna wywołująca dyspersję zawiesiny, która stosowana jest np. w analizie granulometrycznej przy oznaczaniu najdrobniejszych cząstek mineralnych. Zazwyczaj podaje jako d. roztwór 25% amoniaku lub sodowe szkło wodne. Opis analizy podano w normie PN-88/B-04481.

Dyspersja koloidalna (colloidal dispersion) - proces rozproszenia substacji do wymiarów odpowiadających koloidom w cieczach lub gazach.

Dziedzina atrybutu (attribute domain) – zbiór danych dotyczących określonego atrybutu.