Special Papers - Tom 2 (1999)


REPRESENTATIVE GEOSITES OF CENTRAL EUROPE

PROCEEDINGS OF THE CENTRAL EUROPE WORKING GROUP WORKSHOP PROGEO'97

October 14–17, 1997, Kraków, Poland

Scientific editor: Zofia ALEXANDROWICZ

(abstrakty w języku polskim)


GEOSITES — INICJATYWA MIĘDZYNARODOWEJ UNII NAUK GEOLOGICZNYCH NA RZECZ OCHRONY DZIEDZICTWA GEOLOGICZNEGO

William A.P. WIMBLEDON

University of Reading, Postgraduate Research Instituteor Sedimentology, Whiteknights, Reading, RG 6 6 AB, United Kingdom

str. 5–8 
   


Abstrakt. Program GEOSITES ma na celu utworzenie międzynarodowego rejestru, na poziomie krajowym i międzynarodowym, który wspomagałby narodowe i szersze starania służące ochronie stanowisk i promocji geoochrony. Dawne starania, zmierzające do wyróżnienia stanowisk podlegających ogólnemu zainteresowaniu lub stanowisk o znaczeniu międzynarodowym bądź godnych statusu światowego dziedzictwa, zawsze napotykały na brak właściwej bazy danych obszarów/obiektów wybranych w sposób porównawczy. W konsekwencji nie podjęto ani istotnej próby spisania stanowisk o znaczeniu międzynarodowym, ani oceny stanowisk celem nadania im statusu światowego dziedzictwa. Można się tego podjąć przy zastosowaniu raczej subiektywnych metod, które nie biorą pod uwagę złożoności geologii w czasie i przestrzeni. W związku z tym, program GEOSITES proponuje przyjęcie różnego rodzaju działań metodologicznych stosowanych już w niektórych projektach krajowych dotyczących selekcji geostanowisk. W każdym kraju zamierza się rozszerzyć sieć zaangażowanych specjalistów tak, aby utworzył regionalne i krajowe grupy współpracowników zajmujących się właściwymi tematami (geologicznymi, geomorfologicznymi i krajobrazowymi). Na pierwszym etapie należy określić podstawowe elementy geologii każdego kraju, te wyraźne i ważne cechy, które muszą być zademonstrowane jako indywidualne stanowiska lub obszary. Weźmiemy pod uwagę standardy, a udokumentowane ich stanowiska/obszary poddamy wstępnej selekcji celem wyboru przykładów geo(morfo)logicznych elementów istotnych dla kraju i regionu.

Słowa kluczowe: geoochrona, międzynarodowy program, IUGS,  geostanowiska, rejstr, selekcja stanowisk.

pdf  Pełny tekst (1.98 MB)



WSTĘPNA LISTA PROPONOWANYCH GEOSTANOWISK REPREZENTATYWNYCH DLA EUROPY ŚRODKOWEJ

Zofia ALEXANDROWICZ

Polish Academy of Sciences, Institute of Nature Conservation, 46 Lubicz St., 31-512 Kraków, Poland; e-mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

str. 9–14
   


Abstrakt. Europejska lista proponowanych wartościowych geostanowisk jest opracowywana w ramach programu GEOSITES, koordynowanego przez IUGS we współpracy z Asocjacją ProGEO. Powołana grupa robocza Europy Środkowej przygotowała wstępną listę, która zawiera 131 pojedynczych geostanowisk i ich zespołów reprezentatywnych dla Niżu Środkowoeuropejskiego, Wyżyn Środkowoeuropejskich, Masywu Czeskiego i Karpat. Większość z nich podlega prawnej ochronie. Listy krajowe, analizowane na tle budowy geologicznej i rzeźby poszczególnych regionów, wymagają uzupełnień w dostosowaniu do georóżnorodności obszarów. Zaproponowany schemat waloryzacji i selekcji stanowisk, oparty na opublikowanych przykładach, porządkuje kolejność czynności tworzenia krajowych sieci geoochrony o różnej randze wartości. Przedstawione nowe koncepcje programowe ochrony dziedzictwa geologicznego są zapowiedzią dalszego jej rozwoju w aspekcie międzynarodowym.

Słowa kluczowe: geoochrona, stanowiska, waloryzacja, selekcja, międzynarodowe koncepcje, Europa Środkowa.

 

pdf  Pełny tekst (2.32 MB)




PROGRAM OCHRONY GEORÓŻNORODNOŚCI W POLSCE

Stefan KOZŁOWSKI

Polish Geological Institute, 4 Rakowiecka St., 00-975 Warszawa, Poland

str. 15–18 
   


Abstrakt. Realizacja programu ochrony georóżnorodności zmierza do określenia podstawowych zasad przyszłej konwencji, która powinna był równoważnikiem względem Konwencji Ochrony Bioróżnorodności, a zarazem pierwszym tego rodzaju międzynarodowym dokumentem na rzecz ochrony dziedzictwa geologicznego. W założeniach programu jest waloryzacja różnorodności oraz stan i możliwość ochrony elementów środowiska Polski związanych z budową geologiczną, rzeźbą, glebami, wodami i krajobrazem. Dokonujące sił zmiany w geosferze pod wpływem działalności człowieka prowadzą do ubożenia różnorodności przyrodniczej i nieodwracalnych skutków zniszczeń środowiska geologicznego. Badania przewidziane w omawianym programie ściśle nawiązują do propozycji międzynarodowych, m.in. zrównoważonego rozwoju projektu ProGEO/IUGS w zakresie ochrony ważnych geostanowisk, Paneuropejskiej Strategii Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej oraz prac monitoringu środowiska.

Słowa kluczowe: ochrona georóżnorodności, program badań, Polska.

 

pdf  Pełny tekst (1.43 MB)




WAŻNE GEOSTANOWISKA SUDETÓW POLSKICH

Wojciech BOBIŃSKI1, Elżbieta GAWLIKOWSKA1, Maciej KŁONOWSKI1

1 Polish Geological Institute, Lower Silesian Branch, 19 Jaworowa St., 53-122 Wrocław, Poland

str. 19–26 
   
Abstrakt. Sudety obejmują północną, brzeżną część Masywu Czeskiego. Obszar ten stanowi fragment orogenu waryscyjskiego, który został odmłodzony w trzeciorzędzie, poprzecinany uskokami i wypiętrzony. Rzeźba Sudetów została ukształtowana pod wpływem denudacji, erozji oraz procesów glacjalnych, fluwialnych i wulkanicznych. Ochronę przyrody nieożywionej w Sudetach zapoczątkowali Niemcy, a po 1945 roku kontynuowali naukowcy polscy. Obecnie sieć geostanowisk obejmuje 2 parki narodowe, 7 parków krajobrazowych, 12 rezerwatów geologicznych, 70 pomników przyrody nieożywionej oraz 1 zespół przyrodniczo-krajobrazowy. Prace nad tworzeniem sieci stanowisk dokumentacyjnych - nowej formy ochrony prawnej - są znacznie zaawansowane. Wiele obszarów chronionych na terenie Sudetów przechodzi na terytorium Czech. Takie miejsca powinny był wspólnie chronione. W niniejszym artykule omówiono 8 wybranych geostanowisk w Sudetach.

Słowa kluczowe: geoochrona, sieć europejskich stanowisk, sudety, Polska.

pdf  Pełny tekst (2.93 MB)



PRZYKŁADY WAŻNYCH STANOWISK GEOLOGICZNYCH W SUDETACH CZESKICH

Petr BUDIL1, Petr STEPÁNEK1 (eds.), Jiři ADAMOVIC2, Miroslav COUBAL1, Ivo CHLUPÁC3, Mojmír OPLETAL1, Jaroslav VALECKA1
1 Czech Geological Survey, Klárov 3, 118 21, Praha 1, Czech Republik
2 Geological Institute of the Academy of Sciences of Czech Republik, Rozvojowá 135, 165 02, Praha 6, Czech Republik
3 Charles University, Department of Geology, Alber 6,128 43, Praha, Czech Republik

str. 27–32 
   


Abstrakt. Artykuł daje reprezentatywny wgląd w kilka głównych geologicznych stanowisk czeskiej części Sudetów (region luzytański). Omówione zostały przykłady stanowisk o znaczeniu europejskim, reprezentujące krystaliczne kompleksy skalne, paleozoiczne osady z fauną (sylur, dewon, karbon) oraz platformowe utwory jury i kredy. Stanowiska te znajdują się już pod ochroną rzędu czeskiego, jako narodowe rezerwaty i pomniki przyrody, albo ich status ochrony jest przygotowywany.

Słowa kluczowe: geoochrona, sieć europejskich geostanowisk, Sudety, Republika Czeska.

pdf  Pełny tekst (2.88 MB)

 


STRATOTYPY I INNE WAŻNE STANOWISKA KARPAT POLSKICH

Zofia ALEXANDROWICZ1, Danuta POPRAWA2, Wojciech RĄCZKOWSKI2

1 Polish Academy of Sciences, Institute of Nature Conservation, 46 Lubicz St., 31-512 Kraków, Poland; e-mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
2 Polish Geological Institute, Carpathian Branch, 1 Skrzatów St., 31-560 Kraków, Poland

str. 33–46 
   
Abstrakt. Karpaty polskie, będące częścią orogenu alpejskiego, charakteryzują się dużym zróżnicowaniem jednostek facjalno-tektonicznych i płaszczowinową budową. Rzeźba gór jest poligeniczna i odzwierciedla wyraźnie budowę geologiczną obszaru. Ochrona przyrody Karpat ma długą tradycję i duże osiągnięcia. Geologiczne i geomorfologiczne wartości są tu uwzględniane w ustanawianiu ochrony wielu obszarów i obiektów. Proponowana obecnie sieć geostanowisk o znaczeniu europejskim, reprezentatywnym dla Karpat polskich, składa się z czterech parków narodowych (kategoria II w klasyfikacji IUCN) oraz 21 małych obszarów zawierających pojedyncze stanowiska lub ich zespoły (siedem z nich znajduje się już pod ochroną). Standardowa lista powinna być w przyszłości uzupełniona zwłaszcza o typowe obiekty północnej części Karpat Wschodnich w odniesieniu do ich rozprzestrzenienia na Ukrainę. System stanowisk o randze dziedzictwa geologicznego Europy reprezentuje główne litostratygraficzne jednostki Karpat wewnętrznych i zewnętrznych oraz znaczące elementy ich rzeźby.

Słowa kluczowe: geoochrona, sieć europejskich geostanowisk, Karpaty polskie.

pdf  Pełny tekst (6.92 MB)


GEOSTANOWISKA W KARPATACH UKRAIŃSKICH — LISTA PROPONOWANYCH OBIEKTÓW

Andriy IVCHENKO1, Natalia GERASIMENKO1

1 National Academy of Science, Institute of Geography, 44 Volodymyrska St., 252034 Kiev, Ukraine

str. 47–52 
   
Abstrakt. Karpaty ukraińskie obfitują w obiekty o dużym znaczeniu geologicznym: aż 84 geostanowiska sâ tu zarejestrowane. Obszar ten należy do karpackiego sytemu płaszowinowo-fałdowego orogenezy alpejskiej i jest zbudowany głównie z osadów kredowych, paleogeńskich i neogeńskich. Geomorfologicznie jest to region górski, denudacyjno-tektoniczny. W pracy przedstawiono 7 obiektów geologicznego dziedzictwa Karpat ukraińskich reprezentujących różne typy geostanowisk, a które są proponowane na wstępną listę geostanowisk Europy Środkowej.

Słowa kluczowe: geoochrona, sieć stanowisk europejskich, Karpaty ukraińskie.

pdf  Pełny tekst (1.89 MB)


WYBRANE GEOSTANOWISKA WYŻYNY KRAKOWSKIEJ

Stefan W. ALEXANDROWICZ1, Zofia ALEXANDROWICZ2

1 Academy of Mining and Metallurgy, Chair of Stratigraphy and Regional Geology, 30 Mickiewicza St., 30-059 Kraków, Poland
2 Polish Academy of Sciences, Institute of Nature Conservation, 46 Lubicz St., 31-512 Kraków, Poland

str. 53–60 
   
Abstrakt. Wyżyna Krakowska zajmuje część monokliny śląsko-krakowskiej, obejmującej utwory permo-mezozoiczne oraz występujące w ich podłożu skały dewonu i karbonu. Wapienie górnej jury są główną formacją geologiczną decydującą o cechach rzeźby wyżyny, takich jak: skaliste doliny, skałki wierzchowinowe i formy krasowe. Znaczna część obszaru jest objęta ochroną w Zespole Jurajskich Parków Krajobrazowych, znajdują się tu także liczne rezerwaty i pomniki przyrody. Proponowaną sieć europejskich stanowisk reprezentuje Ojcowski Park Narodowy oraz 11 mniejszych obszarów i pojedynczych obiektów. Siedem z nich jest już objętych ochroną, a pozostałe są proponowane do objęcia ochroną.

Słowa kluczowe: geoochrona, sieć europejskich stanowisk, Wyżyna Krakowska

pdf  Pełny tekst (3.54 MB)


STANOWISKA GEOLOGICZNE REPREZENTATYWNE DLA GÓR ŚWIĘTOKRZYSKICH I NIECKI NIDZIAŃSKIEJ

Jan URBAN1, Tymoteusz WRÓBLEWSKI2

1 Institute of Nature Conservation, 46 Lubicz St.,31-512 Kraków, Poland
2 Polish Geological Institute, Świętokrzyskie Mts Branch, 21 Zgoda St., 25-378 Kielce, Poland

str. 61–70 
   
Abstrakt. Góry Świętokrzyskie są zbudowane głównie ze skał osadowych wieku paleozoicznego i mezozoicznego. Tektonicznie zostały ukształtowane w czasie ruchów kaledońskich, waryscyjskich oraz alpejskich. Region ten, obfitujący w kopaliny eksploatowane przez setki lat, był przedmiotem badań geologicznych od końca osiemnastego wieku. Góry Świętokrzyskie wraz z niecką nidziańską stanowią jedyny w Polsce obszar, na którym są dostępne na powierzchni skały reprezentujące wszystkie okresy geologiczne od kambru po czwartorzęd. Obszar sąsiaduje od północy z rozległymi nizinami, pozbawionymi prawie odsłonięć skał przedczwartorzędowych, co uwypukla jego znaczenie dla badań naukowych. Niecka nidziańska jest znana przede wszystkim z występowania trzeciorzędowych gipsów charakteryzujących się obecnością pierwotnych struktur sedymentacyjnych oraz wtórnych form krasowych. Biorąc pod uwagę przede wszystkim wartości naukowe, wytypowano 15 obiektów reprezentatywnych dla obu regionów i godnych wpisania na ponadregionalną listę dziedzictwa geologicznego.

Słowa kluczowe: geoochrona, sieć europejskich stanowisk, Góry Świętokrzyskie, niecka nidziańska.

pdf  Pełny tekst (4.38 MB)


WYBRANE GEOSTANOWISKA UTWORÓW KREDY W POLSCE ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ

Ireneusz WALASZCZYK1, Stefan CIEŚLIŃSKI1, Hubert SYLWESTRZAK2

1 Department of Geology, Warsaw Uniwersity, 93 Żwirki i Wigury St., 02-089 Warszawa, Poland
2 Polish Geological Institute, 4 Rakowiecka St., 00-975 Warszawa, Poland

str. 71–76 
   


Abstrakt. Scharakteryzowano osiem wybranych stanowisk przyrody nieożywionej w utworach kredy z obszaru Polski środkowej i wschodniej. Wśród proponowanych obiektów znalazły się: progi kredowe na rzekach Szum, Sopot, Jeleń i Tanew, odsłonięcie piaskowców albskich koło Nagórzyc, brachyantyklina Dobromierza, kamieniołomy w Opoczce, kamieniołomy w Janikowie oraz odsłonięcia w Piotrawinie, Kazimierzu Dolnym, Bochotnicy i w Nasiłowie. Pięć ostatnich wymienionych odsłonięć znajduje się na obszarze tzw. górnokredowego profilu środkowej Wisły, dostarczającego standardowego profilu kredy górnej w tej części Europy. Jest to obszar o wyjątkowym znaczeniu w badaniach facjalnych, stratygraficznych oraz paleontologicznych górnej kredy. W skali regionu istotne są oczywiście również i pozostałe proponowane miejsca. Progi wodospadowe na rzece Tanew reprezentują ponadto unikalną formę krajobrazową w tej części kraju i mają duże znaczenie jako obiekt turystyczno-rekreacyjny.

Słowa kluczowe: geostanowiska, kreda górna, profil środkowej Wisły, Polska środkowa i wschodnia.

 

pdf  Pełny tekst (2.3 MB)



WSTĘPNA LISTA CZWARTORZĘDOWYCH GEOSTANOWISK W POLSCE PÓŁNOCNEJ I ŚRODKOWEJ, ICH WIEK I POZYCJA GEOLOGICZNA

Andrzej BER

Polish Geological Institute, 4 Rakowiecka St., 00-975 Warszawa, Poland

str. 77–86 
   
Abstrakt. Na podstawie badań geologicznych i geomorfologicznych prowadzonych w Polsce północnej i środkowej, zestawiono wstępną listę czwartorzędowych, geologicznych pomników przyrody o międzynarodowym znaczeniu. Na przedstawionej, wstępnej liście znalazło się 15 obszarów (odsłonięcia, obszary z formami rzeźby i głazy narzutowe) reprezentujących, w odniesieniu do charakterystyki geologicznej i geomorfologicznej, wysokie wartości naukowe i dydaktyczne. Wszystkie geostanowiska występują w obrębie zasięgu zlodowaceń wisły (Weichselian) i warty (Saale). Obecnie na Niżu Polskim znajduje się 12 rezerwatów przyrody, około 1000 pomników przyrody nieożywionej i 5 stanowisk dokumentacyjnych.

Słowa kluczowe: geoochrona, sieć europejskich stanowisk, utwory i formy rzeźby czwartorzędowej, Polska północna i środkowa.

pdf  Pełny tekst (3.93 MB)


WYBRANE GEOSTANOWISKA ROZTOCZA I WYZYNY LUBELSK0-LWOWSKIEJ (WYŻYNA WOŁYŃSKA)

Andriy IVCHENKO1, Zhanna MATVIISHINA1

1 National Academy of Science, Institute of Geography, 44 Volodymyrska St., 252034 Kiev, Ukraine

str. 87–90 
   
Abstrakt. Roztocze i Wyżyna Lubelsko-Lwowska (Wyżyna Wołyńska) są północno-zachodnimi fragmentami Wyżyny Wołyńsko-Podolskiej. Zbudowane są z utworów kredowych, neogeńskich i czwartorzędowych. Zarejestrowano tu 39 geostanowisk, z czego 14 ma status geoochrony. Ponad 60% geostanowisk należy do kategorii geomorfologicznej. W niniejszym artykule 4 stanowiska dziedzictwa geologicznego, Roztocza i Wyżyny Lubelsko-Lwowskiej, proponuje się umieścił na wstępnej liście geostanowisk Europy Środkowej.

Słowa kluczowe: geoochrona, europejska sieć geostanowisk, Roztocze, Wyżyna Lubelsko-Lwowska, Ukraina.

pdf  Pełny tekst (1.05 MB)



NAJBARDZIEJ WARTOŚCIOWE STANOWISKA BIAŁORUSI 

Valery VINOKUROV1, Mikhail KOMAROVSKY1

1 Institute of Geological Sciences of the National Academyof Sciences, Geological Museum, 7 Zodinskaya, 220141 Minsk, Belarus

str. 91–96 
   
Abstrakt. Osady czwartorzędowe są najbardziej rozpowszechnioną formacją na terenie Białorusi. Powstały podczas zlodowaceń plejstoceńskich i tworzą zwartą pokrywę (do 320 m) na obszarze kraju. Standardowe odsłonięcia plejstoceńskie i holoceńskie, wielkie głazy oraz wyrazista rzeźba są typowymi elementami i tworzą główną część najbardziej malowniczego krajobrazu Białorusi. Dziesięć najbardziej interesujących obszarów chronionych tzw. zakazników (tj. obszarów chronionych z unikalnymi obiektami przyrodniczymi - kategoria IV wg klasyfikacji IUCN) i pomniki zlokalizowane w różnych regionach geologicznych Białorusi są kandydatami na listę najcenniejszych geostanowisk Nizin Środkowoeuropejskich. Obiekty chronione na terenie obszarów chronionego krajobrazu obejmują: wzgórza moren końcowych oraz pagórki ze standardami morfologicznymi wraz z jeziorami w dolinach lodowcowych będących dolinami marginalnymi, wychodnie holsztyńskich osadów jeziornych i torfowych, profile stratotypowe pokazujące osady interglacjalne, jedną z trzech lokalizacji dolomitów dewońskich na powierzchni ziemi, jeden głaz zlepieńców oraz trzy największe głazy narzutowe.

Słowa kluczowe: geostanowiska, europejska sieć geostanowisk, osady plejstoceńskie, unikalne odsłonięcie dolomitów, Białoruś.

pdf  Pełny tekst (2.3 MB)


LISTA NAJBARDZIEJ REPREZENTATYWNYCH STANOWISK LITWY 

Jonas SATKUNAS1, Vidas MIKULENAS1, Augustinas LINCIUS2, Valentinas BALTRUNAS2

1 Geological Survey of Lithuania, 35 Konarskio St., 2600 Vilnius, Lithuania
2 Institute of Geology, Vilnius, 13 Sevcenkos St., 2600 Vilnius, Lithuania

str. 97–102
   
Abstrakt. Zestawiono listę najbardziej reprezentatywnych geostanowisk Litwy. Wybrane geostanowiska można podzielić na trzy główne grupy: formy rzeźby i typy krajobrazu, stratotypowe profile czwartorzędowe i stratotypowe profile przedczwartorzędowe. Przy wyborze uwzględniono następujące kryteria: wartości badawcze, dydaktyczne, historyczno-etnograficzne, walory estetyczne, atrakcyjność turystyczną i znaczenie praktyczne. Biorąc pod uwagę specyfikę budowy geologicznej - miąższa pokrywa czwartorzędowa utworzona w okresach glacjalnych i interglacjalnych, podłoże zbudowane ze skał osadowych - najbardziej reprezentatywne geostanowiska obrazują typowe cechy geologiczne i geomorfologiczne Litwy.

Słowa kluczowe: geoochrona, sieć europejskich stanowisk, Litwa.

pdf  Pełny tekst (2.49 MB)