Solanki, wody lecznicze i termalne

2021

Uwzględniając szczególne walory niektórych wód podziemnych, wynikające z ich mineralizacji i właściwości fizyko-chemicznych, ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. 2022 poz. 1072, t.j.) w art. 5 zalicza solanki, wody lecznicze i wody termalne, w odróżnieniu od zwykłych wód podziemnych, do kopalin.

Przed wejściem w życie ustawy Prawo geologiczne i górnicze z dnia 9 czerwca 2011 r. liczbę złóż solanek, wód leczniczych i termalnych określało rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 r. w sprawie złóż wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz złóż innych kopalin leczniczych, a także zaliczenia kopalin pospolitych z określonych złóż lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych (Dz. U. Nr 32, poz. 220, ze zm.). Obecnie, po rezygnacji z ww. aktu wykonawczego, do solanek, wód leczniczych i termalnych zalicza się wszystkie wody podziemne spełniające wymagania określone ustawą Prawo geologiczne i górnicze, przy czym w rozumieniu ustawy (art. 203 ust. 1) złoża solanek, wód leczniczych i termalnych, które na podstawie dotychczasowych przepisów zostały uznane za kopaliny, nadal nimi pozostają.

Wody lecznicze

Wodami leczniczymi są wody podziemne niezanieczyszczone pod względem chemicznym i mikrobiologicznym, o naturalnej zmienności cech fizycznych i chemicznych, spełniające co najmniej jeden z następujących warunków:

• zawartość rozpuszczonych składników mineralnych stałych – nie mniej niż 1 000 mg/dm³,
• zawartość jonu żelazawego – nie mniej niż 10 mg/dm³ (wody żelaziste),
• zawartość jonu fluorkowego – nie mniej niż 2 mg/dm³ (wody fluorkowe),
• zawartość jonu jodkowego – nie mniej niż 1 mg/dm³ (wody jodkowe),
• zawartość siarki dwuwartościowej – nie mniej niż 1 mg/dm³ (wody siarczkowe),
• zawartość kwasu metakrzemowego – nie mniej niż 70 mg/dm³ (wody krzemowe),
• zawartość radonu – nie mniej niż 74 Bq (wody radonowe),
• zawartość dwutlenku węgla niezwiązanego – nie mniej niż 250 mg/dm³ (250-1 000 mg/dm³ wody kwasowęglowe, >1 000 mg/dm³ szczawy).

Większość wód leczniczych występuje w miejscowościach zlokalizowanych w południowej części Polski, obejmującej Sudety i Karpaty wraz z zapadliskiem przedkarpackim (figura 1). Znajduje się tu ponad 70% ogólnej liczby uzdrowisk i miejscowości z wodami leczniczymi w Polsce. Ponadto złoża wód leczniczych w większym nagromadzeniu występują na Pomorzu Zachodnim oraz w kilkunastu miejscach na pozostałej części Niżu Polskiego.

Wody lecznicze w 2021 r. były wykorzystywane do celów balneoterapeutycznych w ponad 40 uzdrowiskach oraz – z kilku złóż – w innych miejscowościach (np. Dobrowoda, Latoszyn-Zdrój, Las Winiarski, Marusza, Krzeszowice, Szczawa, Wełnin), do celów rozlewniczych w około 20 zakładach butelkowania wód zlokalizowanych m.in. w Krynicy-Zdroju, Muszynie, Piwnicznej-Zdroju, Miliku, Powroźniku, Zubrzyku, Szczawie, Tyliczu, Wysowej-Zdroju, Polanicy-Zdroju, Ciechocinku, Rymanowie-Zdroju, Szczawnicy, Szczawnie-Zdroju, Gorzanowie, Jeleniowie (złoża Kudowa), a także do wytwarzania produktów zdrojowych takich jak sole i solanki lecznicze (np. Ciechocinek, Dębowiec, Goczałkowice-Zdrój, Lubatówka – złoże Iwonicz-Zdrój, Kamień Pomorski, Kołobrzeg, Rabka-Zdrój, Ustroń, Zabłocie) oraz preparaty farmaceutyczne i kosmetyki (np. Busko-Zdrój, Ciechocinek, Goczałkowice-Zdrój, Inowrocław, Iwonicz-Zdrój, Kołobrzeg, Krynica-Zdrój, Las Winiarski, Lądek-Zdrój, Połczyn-Zdrój, Rabka-Zdrój, Rymanów-Zdrój, Solec-Zdrój, Świnoujście, Ustroń, Wełnin, Wieliczka). Ponadto w Krynicy-Zdroju i Dusznikach-Zdroju z wód leczniczych pozyskuje się naturalny dwutlenek węgla.

Wody lecznicze, tj. zmineralizowane wody podziemne (o mineralizacji powyżej 1 000 mg/dm³) i/lub wody swoiste, występują na obszarze Polski stosunkowo powszechnie, na różnych głębokościach, przeważnie głębiej niż poziomy wód zwykłych. Zmienność budowy geologicznej i warunków hydrogeologicznych powoduje znaczne zróżnicowanie składu chemicznego tych wód (figura 1), wśród których wyróżnia się:

• wysoko zmineralizowane wody chlorkowe, głównie typu Cl–Na, często jodkowe, termalne;
• średnio zmineralizowane wody wodorowęglanowe, głównie typu HCO₃–Ca–(Mg), nasycone dwutlenkiem węgla, niekiedy żelaziste;
• średnio lub nisko zmineralizowane wody siarczanowe, siarczkowe;
• wody swoiste o różnym stopniu zmineralizowania: żelaziste, fluorkowe, jodkowe, siarczkowe, krzemowe, radonowe, termalne.

Fig. 1. Występowanie poszczególnych typów chemicznych wód leczniczych

Wody termalne

Do wód termalnych zalicza się wody podziemne, które na wypływie z ujęcia mają temperaturę co najmniej 20°C. Formalnie do wód termalnych zalicza się wody wykorzystywane lub planowane do wykorzystania w geotermii, rekreacji i innych gałęziach gospodarki za wyjątkiem balneoterapii. Wody termalne w Polsce występują na znacznej części Niżu Polskiego w rozległych zbiornikach o regionalnym znaczeniu, a także w Karpatach i na ich przedgórzu, gdzie złoża mają charakter niewielkich basenów, oraz w Sudetach, gdzie występowanie wód termalnych jest ograniczone do stref tektonicznych (figura 2).

Fig. 2. Występowanie wód termalnych w Polsce

W obrębie Niżu Polskiego najkorzystniejsze warunki do wykorzystania wód termalnych panują w utworach kredy dolnej i jury dolnej, występujących w obrębie rozległych zbiorników hydrogeologicznych. W Karpatach wody termalne występują przede wszystkim w utworach triasowych niecki podhalańskiej – śródgórskiego basenu charakteryzującego się niewielką powierzchnią i dużym zaangażowaniem tektonicznym. Wody o podwyższonej temperaturze mogą także występować lokalnie w utworach kredy, paleogenu i neogenu oraz w podłożu płaszczowin karpackich w utworach dewonu. Na Przedgórzu Karpat wody o temperaturze przekraczającej 20°C na wypływie z ujęcia stwierdzono w utworach kambryjskich, dewońsko-karbońskich, jurajskich, kredowych i mioceńskich. W rejonie sudeckim najbardziej perspektywicznym obszarem do ujęcia wód termalnych jest rejon Jeleniej Góry. Kolektorem wód termalnych są tu silnie zaangażowane tektonicznie magmowe i metamorficzne utwory masywu Karkonoszy i jego osłony. Wody termalne są wykorzystywane do celów grzewczych ze złóż: ciepłownictwo komunalne – Podhale 2, Mszczonów, Uniejów I, Pyrzyce, Stargard Szczeciński I, Poddębice; ciepłownictwo lokalne – Bukowina, Cieplice, Kleszczów GT-1, Cudzynowice, Karpniki, a także do celów rekreacyjnych (kilkanaście kompleksów basenowych zlokalizowanych m.in. w Zakopanem, Bańskiej Niżnej, Bukowinie Tatrzańskiej, Białce Tatrzańskiej, Witowie, Uniejowie, Mszczonowie, Poddębicach, Poznaniu, Tarnowie Podgórnym, Lidzbarku Warmińskim), w hodowli ryb ciepłolubnych (Trzęsacz), w przemyśle spożywczym (Uniejów) do produkcji przetworów warzywnych oraz do celów komunalnych (Mszczonów, Uniejów).

Solankami, wodami leczniczym i termalnymi nie są wody pochodzące z odwadniania wyrobisk górniczych.

Zasoby i wydobycie solanek, wód leczniczych i termalnych

Bilans za 2021 r. zawiera dane o zasobach eksploatacyjnych ujęć wód podziemnych zaliczonych do kopalin oraz o zasobach dyspozycyjnych obszarów bilansowych tych wód, a także o wielkości wydobycia solanek, wód leczniczych i wód termalnych. Zestawienie bilansowe opracowano dla poszczególnych złóż wód podziemnych zaliczonych do kopalin zarejestrowanych w bazach danych MIDAS oraz Banku Wód Podziemnych Zaliczonych do Kopalin MINERALNE, a także (w formie ogólnego zestawienia zaprezentowanego w dalszej części tekstu) dla poszczególnych rodzajów wód, na podstawie sprawozdań, które użytkownicy tych złóż przekazali do Państwowego Instytutu Geologicznego-Państwowego Instytutu Badawczego w Warszawie. Bilans zasobów zestawiono zarówno w podziale regionalnym na jednostki hydrogeologiczne według Paczyńskiego i Płochniewskiego (1996; tabela 1), jak i w podziale wojewódzkim (tabela 2).

W 2021 r. liczba złóż wód podziemnych zaliczonych do kopalin wyniosła 148, w tym: 111 złóż wód leczniczych, 36 złóż wód termalnych i 1 złoże solanek. Zasoby eksploatacyjne ujęć tych wód udokumentowano w ilości 7 209,22 m³/h (ubytek o 13,30 m³/h względem roku poprzedniego). W rozpatrywanym okresie właściwi miejscowo marszałkowie województw zatwierdzili następujące dokumentacje hydrogeologiczne i geologiczne sporządzone w celu ustalenia/aktualizacji zasobów eksploatacyjnych ujęć wód leczniczych bądź likwidacji ujęć wód termalnych o zatwierdzonych zasobach eksploatacyjnych:

Dla wód leczniczych:

• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wody leczniczej z utworów paleogeńskich otworu K-2 w miejscowości Milik", opracowaną w związku z wykonaniem nowego otworu w obrębie udokumentowanego już złoża wód leczniczych.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne wody leczniczej ujętej otworami P-21 i P-24 w miejscowości Piwniczna-Zdrój i Kokuszka", opracowany w związku z koniecznością sprostowania omyłki dotyczącej położenia jednego z udokumentowanych wcześniej ujęć.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne ujęcia wody leczniczej z utworów paleogeńskich otworów P-17 i P-18 w Piwnicznej-Zdroju", opracowany w związku z aktualizacją mineralizacji i typu chemicznego wód ujętych udokumentowanymi wcześniej otworami.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych Klaudia w miejscowości Żegiestów", opracowaną w związku z wykonaniem nowego otworu w obrębie udostępnionego już wcześniej złoża wód leczniczych.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej wód leczniczych Solca-Zdroju – otwór Solec-4", opracowany w związku z wykonaniem nowego ujęcia w obrębie udokumentowanego już złoża.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wody leczniczej z utworów paleogeńskich otworów: P-23, P-24, OB-2 wraz z aktualizacją zasobów eksploatacyjnych ujęcia OB-1 w miejscowości Muszyna", ustalającą zasoby eksploatacyjne nowych ujęć wód leczniczych w obrębie udokumentowanego już złoża.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wód leczniczych z utworów paleogeńskich z otworów: P-Ibis i G-1bis w Powroźniku", w której ustalono zasoby eksploatacyjne nowych ujęć wód leczniczych udostepniających do eksploatacji udokumentowane już złoże.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wód leczniczych ujętych otworem Rudawka Rymanowska IG-1 w miejscowości Tarnawka dla potrzeb Grupa Alta Sp. z o.o. Sp. Kom.", zawierającą wyniki prac związanych z udokumentowaniem nowego złoża wód leczniczych udostępnionych głębokim badawczym otworem wiertniczym.
• "Dodatek nr 3 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne wód leczniczych w rejonie Krynicy Dolnej, Muszyny, Powroźnika i Jastrzębika w związku z pogłębieniem otworu P-16 w Powroźniku", opracowany na skutek rekonstrukcji ujęcia wód leczniczych o udokumentowanych wcześniej zasobach eksploatacyjnych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną zasobów eksploatacyjnych wody leczniczej ujętej otworem B-1 w Krzeszowicach dla potrzeb Ośrodka Rehabilitacji Narządu Ruchu Krzeszowice SP ZOZ", opracowaną w związku z wykonaniem nowego otworu w obrębie udokumentowanego już złoża wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wody leczniczej ujętej otworem Z-14 w miejscowości Zubrzyk", opracowaną w związku z wykonaniem nowego otworu w obrębie udokumentowanego już złoża wód leczniczych.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne wody leczniczej z utworów trzeciorzędowych ujęcia O-1 w Miliku w związku z aktualizacją jego zasobów eksploatacyjnych, chemizmu wody oraz modernizacją ujęcia", opracowany w związku z aktualizacją zasobów eksploatacyjnych i chemizmu wód zmodernizowanego ujęcia.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych Rafał wraz z ustaleniem zasobów eksploatacyjnych ujęcia Karolina po rekonstrukcji oraz aktualizacją zasobów eksploatacyjnych ujęć Damian, Józef i Stanisław w Muszynie", opracowaną w związku z wykonaniem nowego ujęcia w obrębie udokumentowanego już złoża.
• "Dodatek nr 2 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne ujęć wód leczniczych z utworów trzeciorzędowych dla otworów M-4, M-6, M-9 w Miliku w związku z aktualizacją parametrów eksploatacyjnych oraz chemizmu wody ujęcia M-4", opracowany w związku z potrzebą aktualizacji ustaleń dokumentacji podstawowej.

Dla wód termalnych:

• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych z utworów jury dolnej ujętych otworem Tomaszów Mazowiecki GT-1", przedstawiającą wyniki prac związanych z udokumentowaniem nowego złoża wód termalnych (dokumentacja zatwierdzona w 2020 r., wpłynęła do NAG w 2021 r.).
• "Dokumentację geologiczną likwidacji otworu wiertniczego Toruń TG-2 na obszarze górniczym Toruń w Toruniu", przedstawiającą wyniki prac związanych z likwidacją otworu chłonnego.

W rozpatrywanym okresie minister właściwy do spraw środowiska nie zatwierdził żadnej dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby dyspozycyjne wód podziemnych zaliczonych do kopalin.

W 2021 r. wykorzystywanych było 81 złóż, w tym: 61 złóż wód leczniczych, 19 złóż wód termalnych i 1 złoże solanek. Pobór solanek, wód leczniczych i termalnych w 2021 r. wynosił 13 539 961,41 m³ (wody lecznicze 2 075 929,95 m³; wody termalne 11 462 425,96 m³; solanki 1 605,5 m³) i w porównaniu z rokiem poprzednim uległ zwiększeniu o 568 425,71 m³.

Rodzaj wód	Liczba złóż	Liczba złóż objętych koncesją	Liczba złóż wykorzy­stywanych	Zasoby eksploatacyjne (m3/h)	Pobór (m3/rok)
Wody lecznicze	111	75	61	1 944,22	2 075 929,95
Wody termalne	36	24	19	5 261,30	11 462 425,96
Solanki	1	1	1	3,70	1 605,50
Razem	148	100	81	7 209,22	13 539 961,41

Możliwe do wykorzystania zasoby perspektywiczne wód leczniczych, liczone jako różnica pomiędzy ilością zasobów dyspozycyjnych obszarów bilansowych a sumą zasobów eksploatacyjnych wszystkich ujęć położonych w ich granicach, wynoszą 38 348,50 m³/h. W przypadku solanek za zasoby perspektywiczne należy uznać możliwe do wydobycia ze złoża Łapczyca zasoby statyczne w ilości 32 138,00 tys. m³/h. Nie określono dotychczas perspektywicznych zasobów wód termalnych, a jedynie zmagazynowanej w nich energii, które dla obszaru Polski wynoszą około 9,01-9,1 · 10¹⁸ J/rok*.

Uwaga: przy zestawianiu poboru w przypadku źródeł i samowypływów z ujęć wód podziemnych podano tylko ilość wody wykorzystanej, a nie całkowitą ilość wody wypływającej z ujęcia.

Tabela 1. Wykaz solanek, wód leczniczych i termalnych – w układzie regionalnym w tys. m³, m³/h, m³/rok (wg stanu na 31.12.2021 r.)

Tabela 2. Wykaz solanek, wód leczniczych i termalnych – w układzie wojewódzkim w tys. m³, m³/h, m³/rok (wg stanu na 31.12.2021 r.)

Opracowali: Jakub Sokołowski, Lesław Skrzypczyk

* Socha M., Skrzypczyk L., 2020 – „Wody termalne (thermal water, geothermal water)”. W: „Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31.12.2018 r.” (red. Szamałek K., Szuflicki M., Mizerski W.): 405-409. PIG-PIB, Warszawa.

2020

Uwzględniając szczególne walory niektórych wód podziemnych, wynikające z ich mineralizacji i właściwości fizyko-chemicznych, ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. 2020 poz. 1064, ze zm.) w art. 5 zalicza solanki, wody lecznicze i wody termalne, w odróżnieniu od zwykłych wód podziemnych, do kopalin.

Przed wejściem w życie ustawy Prawo geologiczne i górnicze z dnia 9 czerwca 2011 r. liczbę złóż solanek, wód leczniczych i termalnych określało rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 r. w sprawie złóż wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz złóż innych kopalin leczniczych, a także zaliczenia kopalin pospolitych z określonych złóż lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych (Dz. U. Nr 32, poz. 220, ze zm.). Obecnie, po rezygnacji z ww. aktu wykonawczego, do solanek, wód leczniczych i termalnych zalicza się wszystkie wody podziemne spełniające wymagania określone ustawą Prawo geologiczne i górnicze, przy czym w rozumieniu ustawy (art. 203 ust. 1) złoża solanek, wód leczniczych i termalnych, które na podstawie dotychczasowych przepisów zostały uznane za kopaliny, nadal nimi pozostają.

Wody lecznicze

Wodami leczniczymi są wody podziemne niezanieczyszczone pod względem chemicznym i mikrobiologicznym, o naturalnej zmienności cech fizycznych i chemicznych, spełniające co najmniej jeden z następujących warunków:

• zawartość rozpuszczonych składników mineralnych stałych – nie mniej niż 1 000 mg/dm³,
• zawartość jonu żelazawego – nie mniej niż 10 mg/dm³ (wody żelaziste),
• zawartość jonu fluorkowego – nie mniej niż 2 mg/dm³ (wody fluorkowe),
• zawartość jonu jodkowego – nie mniej niż 1 mg/dm³ (wody jodkowe),
• zawartość siarki dwuwartościowej – nie mniej niż 1 mg/dm³ (wody siarczkowe),
• zawartość kwasu metakrzemowego – nie mniej niż 70 mg/dm³ (wody krzemowe),
• zawartość radonu – nie mniej niż 74 Bq (wody radonowe),
• zawartość dwutlenku węgla niezwiązanego – nie mniej niż 250 mg/dm³ (250-1 000 mg/dm³ wody kwasowęglowe, >1 000 mg/dm³ szczawy).

Większość wód leczniczych występuje w miejscowościach zlokalizowanych w południowej części Polski, obejmującej Sudety i Karpaty wraz z zapadliskiem przedkarpackim (figura 1). Znajduje się tu ponad 70% ogólnej liczby uzdrowisk i miejscowości z wodami leczniczymi w Polsce. Ponadto złoża wód leczniczych w większym nagromadzeniu występują na Pomorzu Zachodnim oraz w kilkunastu miejscach na pozostałej części Niżu Polskiego.

Wody lecznicze w 2020 r. były wykorzystywane do celów balneoterapeutycznych w ponad 40 uzdrowiskach oraz – z kilku złóż – w innych miejscowościach (np. Dobrowoda, Las Winiarski, Marusza, Krzeszowice, Wełnin), do celów rozlewniczych w około 20 zakładach butelkowania wód zlokalizowanych m.in. w: Krynicy-Zdroju, Muszynie, Piwnicznej-Zdroju, Miliku, Powroźniku, Zubrzyku, Szczawie, Tyliczu, Wysowej-Zdroju, Polanicy-Zdroju, Ciechocinku, Rymanowie-Zdroju, Szczawnicy, Szczawnie-Zdroju, Gorzanowie i Jeleniowie (złoża Kudowa), a także do wytwarzania produktów zdrojowych takich jak sole i solanki lecznicze (np. Ciechocinek, Dębowiec, Goczałkowice-Zdrój, Lubatówka – złoże Iwonicz-Zdrój, Kołobrzeg, Rabka-Zdrój, Zabłocie), preparatów farmaceutycznych i kosmetyków (np. Busko-Zdrój, Ciechocinek, Goczałkowice-Zdrój, Inowrocław, Iwonicz-Zdrój, Kołobrzeg, Lądek-Zdrój, Latoszyn-Zdrój, Nałęczów, Połczyn-Zdrój, Rabka-Zdrój, Rymanów-Zdrój, Solec-Zdrój, Świnoujście, Uniejów, Ustroń, Wełnin, Wieliczka). Ponadto w Krynicy-Zdroju i Dusznikach-Zdroju z wód leczniczych pozyskuje się naturalny dwutlenek węgla.

Wody potencjalnie lecznicze, tj. zmineralizowane wody podziemne (o mineralizacji powyżej 1 000 mg/dm³) i/lub wody swoiste, występują na obszarze Polski stosunkowo powszechnie, na różnych głębokościach, przeważnie głębiej niż poziomy wód zwykłych. Zmienność budowy geologicznej i warunków hydrogeologicznych powoduje znaczne zróżnicowanie składu chemicznego tych wód (figura 1), wśród których wyróżnia się:

• silnie zmineralizowane wody chlorkowe, głównie typu Cl–Na, często jodkowe, termalne;
• średnio zmineralizowane wody wodorowęglanowe, głównie typu HCO₃–Ca–(Mg), nasycone dwutlenkiem węgla, niekiedy żelaziste;
• średnio lub nisko zmineralizowane wody siarczanowe, siarczkowe;
• wody swoiste o różnym stopniu zmineralizowania: żelaziste, fluorkowe, jodkowe, siarczkowe, krzemowe, radonowe, termalne.

Fig. 1. Występowanie poszczególnych typów chemicznych wód leczniczych

Wody termalne

Do wód termalnych zalicza się wody podziemne, które na wypływie z ujęcia mają temperaturę co najmniej 20°C. Zważając na sposób wykorzystania, do wód termalnych zalicza się wody eksploatowane do celów ciepłowniczych i rekreacyjnych. Wody termalne w Polsce występują na znacznej części Niżu Polskiego w rozległych zbiornikach o regionalnym znaczeniu, a także w Karpatach i na ich przedgórzu, gdzie złoża mają charakter niewielkich basenów, oraz w Sudetach, gdzie występowanie wód termalnych jest ograniczone do stref tektonicznych (figura 2).

Fig. 2. Występowanie wód termalnych w Polsce

W obrębie Niżu Polskiego najkorzystniejsze warunki do wykorzystania wód termalnych panują w utworach kredy dolnej i jury dolnej, występujących w obrębie rozległych zbiorników hydrogeologicznych. W Karpatach wody termalne występują przede wszystkim w utworach kredy, paleogenu i neogenu, a także dewonu oraz w utworach triasowych niecki podhalańskiej – śródgórskiego basenu, charakteryzującego się niewielką powierzchnią i dużym zaangażowaniem tektonicznym. Na przedgórzu Karpat wody termalne występują w utworach kambryjskich, dewońsko-karbońskich, jurajskich, kredowych i mioceńskich. Na obszarze sudeckim najbardziej perspektywicznym obszarem do ujęcia wód termalnych jest rejon Jeleniej Góry. Kolektorami wód termalnych są tu silnie zaangażowane tektonicznie magmowe i metamorficzne utwory karbonu. Ponadto wody termalne występują m.in. w Lądku-Zdroju, Dusznikach-Zdroju oraz w położonym na wschód od Sudetów Grabinie koło Niemodlina. Wody termalne są wykorzystywane do celów grzewczych ze złóż: Podhale 2, Mszczonów, Uniejów I, Pyrzyce, Stargard Szczeciński I, Poddębice, Kleszczów GT-1, Cudzynowice, Karpniki, rekreacyjno-balneoterapeutycznych (kilkanaście kompleksów basenowych zlokalizowanych m.in. w: Zakopanem, Bańskiej Niżnej, Bukowinie Tatrzańskiej, Białce Tatrzańskiej, Witowie, Uniejowie, Mszczonowie, Poddębicach, Poznaniu, Tarnowie Podgórnym, Cieplicach Śląskich-Zdroju, Lidzbarku Warmińskim), hodowli ryb ciepłolubnych (Trzęsacz), w przemyśle spożywczym (Uniejów) do produkcji przetworów warzywnych oraz do celów komunalnych (Mszczonów, Uniejów).

Solankami, wodami leczniczym i termalnymi nie są wody pochodzące z odwadniania wyrobisk górniczych.

Zasoby i wydobycie solanek, wód leczniczych i termalnych

Bilans za 2020 r. zawiera dane o zasobach eksploatacyjnych i zasobach dyspozycyjnych oraz o wielkości wydobycia wód podziemnych zaliczonych do kopalin (solanek, wód leczniczych i wód termalnych). Zestawienie bilansowe opracowano dla poszczególnych złóż solanek, wód leczniczych i termalnych zarejestrowanych w bazach danych MIDAS oraz w Banku Wód Podziemnych Zaliczonych do Kopalin MINERALNE, na podstawie sprawozdań, które użytkownicy tych złóż przekazali do Państwowego Instytutu Geologicznego-Państwowego Instytutu Badawczego w Warszawie. Bilans zasobów zestawiono zarówno w podziale regionalnym na jednostki hydrogeologiczne według Paczyńskiego i Płochniewskiego (1996; tabela 1), jak i w podziale wojewódzkim (tabela 2).

W 2020 r. liczba złóż wód podziemnych zaliczonych do kopalin wynosiła 146 (+4 względem poprzedniego zestawienia bilansowego), a zasoby eksploatacyjne ujęć tych wód udokumentowano w ilości 7 222,52 m³/h (przyrost o 596,72 m³/h względem roku poprzedniego). W rozpatrywanym okresie właściwi miejscowo marszałkowie województw zatwierdzili następujące dokumentacje hydrogeologiczne i geologiczne sporządzone w celu ustalenia/aktualizacji zasobów eksploatacyjnych ujęć wód leczniczych i termalnych bądź likwidacji ujęć wód leczniczych o zatwierdzonych zasobach eksploatacyjnych:

Dla wód leczniczych:

• "Dodatek nr 3 do dokumentacji hydrogeologicznej zasobów eksploatacyjnych wód leczniczych ujętych otworami IN-1, IN-2 i IN-3 w Muszynie w związku z wykonaniem otworu IN-3bis oraz korektą zasobów otworów IN-3 i IN-2bis", opracowany w związku z wykonaniem nowego otworu w obrębie już udokumentowanego wcześniej złoża wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wody leczniczej ujętej otworami P-21 i P-24 w miejscowości Piwniczna-Zdrój", opracowaną w związku z wykonaniem dwóch nowych otworów wiertniczych ujmujących wody lecznicze w obrębie istniejącego złoża.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne wód leczniczych dla otworu P-18 oraz powykonawczej otworu P-3 w rejonie Krynicy Dolnej w związku z aktualizacją zasobów eksploatacyjnych otworu P-18 w miejscowości Krynica-Zdrój", opracowany w związku z aktualizacją zasobów eksploatacyjnych jednego z ujęć znajdującego się w złożu Muszynianka III.
• "Dokumentację hydrogeologiczną określającą zasoby eksploatacyjne wody leczniczej z utworów paleogeńskich otworów: A-13 w Andrzejówce, P-19 i P-20 w Powroźniku, P-21 w Krynicy-Zdroju wraz z aktualizacją zasobów eksploatacyjnych ujęć: P-9, P-10, P-III, P-IV w Powroźniku, P-12, P-13, P-14, P-18 w Krynicy-Zdroju", opracowaną w związku z wykonaniem nowych otworów w obrębie udostępnionego już wcześniej złoża wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną zasobów eksploatacyjnych wód leczniczych ujęć Wielka Pieniawa, Pieniawa Józefa 1, Pieniawa Józefa 2, PL-1 i PL-2 w Polanicy-Zdroju", przedstawiającą wyniki prac związanych z udokumentowaniem nowych ujęć wód leczniczych w obrębie istniejącego już złoża wraz z aktualizacją zasobów eksploatacyjnych innych ujęć w obrębie tego złoża.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne wód leczniczych ujętych otworem P-IV wraz z aktualizacją poziomu eksploatacyjnego otworu P-III w Powroźniku, w związku z aktualizacją zasobów eksploatacyjnych ujęć P-III i P-IV w Powroźniku", opracowany w związku z aktualizacją zasobów eksploatacyjnych dwóch ujęć znajdujących się w złożu Muszynianka III.
• "Dodatek nr 2 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne wód leczniczych w rejonie Krynicy Dolnej, Muszyny, Powroźnika i Jastrzębika w związku z aktualizacją zasobów eksploatacyjnych ujęć: P-9, P-10 w Powroźniku, P-12, P-13, P-14 w Krynicy-Zdroju", opracowany w związku z aktualizacją zasobów eksploatacyjnych kilku ujęć znajdujących się w złożu Muszynianka III.
• "Dokumentację hydrogeologiczną zasobów eksploatacyjnych wód leczniczych ujęcia w Starej Łomnicy (otwory Hanna 1, Hanna 2, Hanna 3, Hanna 4, Kazimierz 1, Kazimierz 2", ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych udostepniającego do eksploatacji nowe złoże.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ujęcia wody podziemnej leczniczej Miriam z utworów paleogenu, odwiert Sól S-1 Miriam", w której ustalono zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych udostepniającego do eksploatacji nowe złoże.
• "Dokumentację geologiczną z likwidacji ujęcia wód leczniczych Solec-2B", zawierającą wyniki prac z likwidacji jednego z ujęć wód leczniczych znajdującego się w granicach złoża.
• "Dokumentację geologiczną zlikwidowanego otworu K-1 w miejscowości Milik", opracowaną w związku ze zlikwidowaniem jednego z ujęć wód leczniczych w granicach złoża Muszynianka III.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne wody leczniczej z utworów paleogeńskich otworu Grunwald-1 w Muszynie w związku z aktualizacją zasobów eksploatacyjnych ujęcia Grunwald-1 w Muszynie", opracowany na skutek zmian warunków hydrodynamicznych w rejonie złoża wskutek włączenia do eksploatacji nowego ujęcia wód leczniczych na sąsiednim obszarze górniczym.

Dla wód termalnych:

• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych Koło GT-1 w miejscowości Chojny", przedstawiającą wyniki prac związanych z udokumentowaniem nowego złoża wód termalnych (dokumentacja zatwierdzona w 2019 r., przekazana do NAG w 2020 r.).
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych w Toruniu wraz z określeniem warunków wtłaczania wód wykorzystanych do górotworu (otwór eksploatacyjny Toruń TG-1, otwór chłonny Toruń TG-2)", opracowany w związku z koniecznością rekonstrukcji otworu produkcyjnego.
• "Dodatek nr 2 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych z otworu Białka Tatrzańska GT-1 w miejscowości Białka Tatrzańska", opracowany w związku ze zmianą zasobów eksploatacyjnych ujęcia.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych z utworów jury dolnej w Jachrance (otwory: Jachranka GT-1 i Jachranka GT-2K", przedstawiającą wyniki prac związanych z udokumentowaniem nowego złoża wód termalnych.

W rozpatrywanym okresie minister właściwy do spraw środowiska nie zatwierdził żadnej dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby dyspozycyjne wód podziemnych zaliczonych do kopalin.

Pobór solanek, wód leczniczych i termalnych w 2020 r. wynosił 12 971 535,60 m³ i w porównaniu z rokiem poprzednim uległ zmniejszeniu o 618 056,34 m³.

Możliwe do wykorzystania zasoby perspektywiczne wód leczniczych, liczone jako różnica pomiędzy wartością zasobów dyspozycyjnych, a eksploatacyjnych, przy obecnym stanie udokumentowania wynoszą 38 455,37 m³/h i w porównaniu z 2009 r. wzrosły ponad 70-krotnie*. W przypadku solanek za zasoby perspektywiczne należy uznać możliwe do wydobycia ze złoża Łapczyca zasoby statyczne w ilości 32 141,19 tys. m³/h**). W przypadku wód termalnych określone są jedynie ich zasoby energetyczne. Perspektywiczne zasoby eksploatacyjne energii wód termalnych wynoszą około 9,0-9,1 · 10¹⁸ J/rok***).

Uwaga: przy zestawianiu poboru w przypadku źródeł i samowypływów z ujęć wód podziemnych podano tylko ilość wody wykorzystanej, a nie całkowitą ilość wody wypływającej z ujęcia.

Tabela 1. Wykaz solanek, wód leczniczych i termalnych – w układzie regionalnym w tys. m³, m³/h, m³/rok (wg stanu na 31.12.2020 r.)

Tabela 2. Wykaz solanek, wód leczniczych i termalnych – w układzie wojewódzkim w tys. m³, m³/h, m³/rok (wg stanu na 31.12.2020 r.)

Opracowali: Jakub Sokołowski, Lesław Skrzypczyk

* Sokołowski J., Skrzypczyk L., 2020 – Wody lecznicze (therapeutic water, medicinal water). W: „Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31.12.2018 r.” (red. Szamałek K., Szuflicki M., Mizerski W.): 400-404. PIG-PIB, Warszawa.

** Felter A., 2020 – Solanki (brine). W: „Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31.12.2018 r.” (red. Szamałek K., Szuflicki M., Mizerski W.): 395-399. PIG-PIB, Warszawa.

*** Socha M., Skrzypczyk L., 2020 – „Wody termalne (thermal water, geothermal water)”. W: „Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31.12.2018 r.” (red. Szamałek K., Szuflicki M., Mizerski W.): 405-409. PIG-PIB, Warszawa.

2019

Uwzględniając szczególne walory niektórych wód podziemnych, wynikające z ich właściwości fizyko-chemicznych, ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. 2019 poz. 868 ze zm.) w art. 5 zalicza solanki, wody lecznicze i wody termalne, w odróżnieniu od zwykłych wód podziemnych, do kopalin.

Przed wejściem w życie ustawy Prawo geologiczne i górnicze z dnia 9 czerwca 2011 r. liczbę złóż solanek, wód leczniczych i termalnych określało rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 r. w sprawie złóż wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz złóż innych kopalin leczniczych, a także zaliczenia kopalin pospolitych z określonych złóż lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych (Dz. U. Nr 32, poz. 220, ze zm.). Obecnie, po rezygnacji z ww. aktu wykonawczego, do solanek, wód leczniczych i termalnych zalicza się wszystkie wody podziemne spełniające wymagania określone ustawą Prawo geologiczne i górnicze, przy czym w rozumieniu ustawy (art. 203 ust. 1) złoża solanek, wód leczniczych i termalnych, które na podstawie dotychczasowych przepisów zostały uznane za kopaliny, nadal nimi pozostają.

Wody lecznicze

Wodami leczniczymi są wody podziemne niezanieczyszczone pod względem chemicznym i mikrobiologicznym, o naturalnej zmienności cech fizycznych i chemicznych, spełniające co najmniej jeden z następujących warunków:

• zawartość rozpuszczonych składników mineralnych stałych – nie mniej niż 1 000 mg/dm³,
• zawartość jonu żelazawego – nie mniej niż 10 mg/dm³ (wody żelaziste),
• zawartość jonu fluorkowego – nie mniej niż 2 mg/dm³ (wody fluorkowe),
• zawartość jonu jodkowego – nie mniej niż 1 mg/dm³ (wody jodkowe),
• zawartość siarki dwuwartościowej – nie mniej niż 1 mg/dm³ (wody siarczkowe),
• zawartość kwasu metakrzemowego – nie mniej niż 70 mg/dm³ (wody krzemowe),
• zawartość radonu – nie mniej niż 74 Bq (wody radonowe),
• zawartość dwutlenku węgla niezwiązanego – nie mniej niż 250 mg/dm³ (250-1 000 mg/dm³ wody kwasowęglowe, >1 000 mg/dm³ szczawy).

Większość wód leczniczych występuje w miejscowościach zgrupowanych w południowej części Polski, obejmującej Sudety i Karpaty wraz z zapadliskiem przedkarpackim. Znajduje się tu ponad 70% ogólnej liczby uzdrowisk i miejscowości z wodami leczniczymi w Polsce. Ponadto, wody lecznicze w większym nagromadzeniu występują na Pomorzu Zachodnim oraz w kilkunastu miejscach na pozostałej części Niżu Polskiego. Wody lecznicze w 2019 r. były wykorzystywane do celów balneoterapeutycznych w 41 uzdrowiskach z 46 złóż, oraz z kilku złóż w innych miejscowościach (np. Dobrowoda, Las Winiarski, Marusza, Krzeszowice, Wełnin, Latoszyn, Rzeszów, Wieliczka), do celów rozlewniczych w 22 zakładach butelkowania wód zlokalizowanych w: Krynicy-Zdroju, Muszynie, Piwnicznej-Zdroju, Miliku, Powroźniku, Zubrzyku, Szczawie, Tyliczu, Wysowej-Zdroju, Polanicy-Zdroju, Ciechocinku, Rymanowie-Zdroju, Szczawnicy, Szczawnie-Zdroju, Gorzanowie, Jeleniowie (złoża Kudowa), a także do wytwarzania produktów zdrojowych takich jak sole i solanki lecznicze (Ciechocinek, Dębowiec, Goczałkowice-Zdrój, Lubatówka – złoże Iwonicz-Zdrój, Kołobrzeg, Rabka-Zdrój, Zabłocie), preparaty farmaceutyczne i kosmetyki (Busko-Zdrój, Ciechocinek, Goczałkowice-Zdrój, Inowrocław, Iwonicz-Zdrój, Kołobrzeg, Lądek-Zdrój, Latoszyn, Nałęczów, Połczyn-Zdrój, Rabka-Zdrój, Rymanów-Zdrój, Solec-Zdrój, Świnoujście, Uniejów, Ustroń, Wełnin, Wieliczka). Ponadto w Krynicy-Zdroju i Dusznikach-Zdroju z wód leczniczych pozyskuje się naturalny dwutlenek węgla.

Wody potencjalnie lecznicze, tj. zmineralizowane wody podziemne (o mineralizacji powyżej 1 000 mg/dm³) i/lub wody swoiste, występują na obszarze Polski stosunkowo powszechnie, na różnych głębokościach, przeważnie głębiej niż poziomy wód zwykłych. Zmienność budowy geologicznej i warunków hydrogeologicznych powoduje znaczne zróżnicowanie składu chemicznego tych wód (fig. 1), wśród których wyróżnia się:

• silnie zmineralizowane wody chlorkowe, głównie typu Cl–Na, często jodkowe, termalne;
• średnio zmineralizowane wody wodorowęglanowe, głównie typu HCO₃–Ca–(Mg), nasycone dwutlenkiem węgla, niekiedy żelaziste;
• średnio lub nisko zmineralizowane wody siarczanowe, siarczkowe;
• wody swoiste o różnym stopniu zmineralizowania: żelaziste, fluorkowe, jodkowe, siarczkowe, krzemowe, radonowe, termalne.

Fig. 1. Występowanie poszczególnych typów chemicznych wód leczniczych

Wody termalne

Do wód termalnych zalicza się wody podziemne, które na wypływie z ujęcia mają temperaturę co najmniej 20^oC. Zważając na sposób wykorzystania, do wód termalnych zalicza się wody eksploatowane przede wszystkim do celów ciepłowniczych i rekreacyjnych.

Wody termalne w Polsce występują na znacznej części Niżu Polskiego, w rozległych zbiornikach o regionalnym znaczeniu, a także w Karpatach i na ich przedgórzu oraz w Sudetach, gdzie złoża mają charakter niewielkich basenów (Podhale) lub są ograniczone do stref tektonicznych (fig. 2).

Fig. 2. Występowanie wód termalnych w Polsce

W obrębie Niżu Polskiego najkorzystniejsze warunki do wykorzystania wód termalnych panują w utworach kredy dolnej i jury dolnej, występujących w obrębie rozległych zbiorników hydrogeologicznych. W Karpatach wody termalne występują przede wszystkim w utworach kredy, paleogenu i neogenu, a także dewonu oraz w utworach triasowych niecki podhalańskiej – śródgórskiego basenu, charakteryzującego się niewielką powierzchnią i dużym zaangażowaniem tektonicznym. Na przedgórzu Karpat wody termalne występują w utworach kambryjskich, dewońsko-karbońskich, jurajskich, kredowych i mioceńskich. Na obszarze sudeckim najbardziej perspektywicznym obszarem do ujęcia wód termalnych jest rejon Jeleniej Góry. Kolektorem wód termalnych są tu silnie zaangażowane tektonicznie magmowe i metamorficzne utwory karbonu. Ponadto wody termalne występują m.in. w Lądku-Zdroju, Dusznikach-Zdroju oraz w położonym na wschód od Sudetów Grabinie k. Niemodlina. Wody termalne są wykorzystywane do celów grzewczych ze złóż: Podhale 2, Mszczonów, Uniejów I, Pyrzyce, Stargard Szczeciński I, Poddębice, Kleszczów GT-1, Cudzynowice, Karpniki), rekreacyjno-balneoterapeutycznych (15 kompleksów basenowych zlokalizowanych w: Zakopanem – 2, Bańskiej Niżnej – 2, Bukowinie Tatrzańskiej, Białce Tatrzańskiej, Witowie, Uniejowie – 2, Mszczonowie, Poddębice, Poznaniu, Tarnowie Podgórnym, Cieplicach Śląskich-Zdroju i Lidzbarku Warmińskim) i hodowli ryb ciepłolubnych (Trzęsacz).

Solankami, wodami leczniczym i termalnymi nie są wody pochodzące z odwadniania wyrobisk górniczych.

Zasoby i wydobycie solanek, wód leczniczych i termalnych

Prezentowany bilans za 2019 r. zawiera dane o zasobach eksploatacyjnych i zasobach dyspozycyjnych oraz o wielkości wydobycia wód podziemnych zaliczonych do kopalin (solanek, wód leczniczych i wód termalnych). Zestawienie bilansowe opracowano dla poszczególnych złóż solanek, wód leczniczych i termalnych zarejestrowanych w bazach danych MIDAS oraz Bank Wód Podziemnych Zaliczonych do Kopalin MINERALNE, na podstawie sprawozdań użytkowników tych złóż, które wpłynęły do Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego w Warszawie. Bilans zasobów zestawiono zarówno w podziale regionalnym na jednostki hydrogeologiczne wg Paczyńskiego i Płochniewskiego (1996; tabela 1), jak i wojewódzkim (tabela 2).

W 2019 r. liczba złóż wód podziemnych zaliczonych do kopalin wynosiła 142, a zasoby eksploatacyjne ujęć tych wód udokumentowano w ilości 6 625,80 m³/h (przyrost o 386,07 m³/h względem roku poprzedniego). W rozpatrywanym okresie właściwi miejscowo marszałkowie województw zatwierdzili następujące dokumentacje hydrogeologiczne i geologiczne, sporządzone w celu ustalenia zasobów eksploatacyjnych ujęć wód leczniczych i termalnych, bądź likwidacji ujęć wód leczniczych o zatwierdzonych zasobach eksploatacyjnych:

• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wody leczniczej Filip w Muszynie", przedstawiającą wyniki prac związanych z udokumentowaniem nowego ujęcia wód leczniczych w obrębie istniejącego już złoża Szczawnik-Cechini.
• "Dodatek nr 3 do dokumentacji hydrogeologicznej zasobów wód siarczkowych do celów leczniczych z utworów kredowych w Busku-Zdroju (otwór zastępczy B-17a)", opracowany w związku z wykonaniem otworu zastępczego B-17a ujmującego wody lecznicze.
• "Dodatek nr 4 do dokumentacji hydrogeologicznej zasobów wód siarczkowych do celów leczniczych z utworów kredowych w Busku-Zdroju (otwór zastępczy B-16b)", opracowany w związku z wykonaniem otworu zastępczego B-16b ujmującego wody lecznicze.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej wód leczniczych w Jeleniej Górze-Cieplicach", opracowany w związku z koniecznością zmiany przebiegu granic obszaru górniczego.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych z utworów kredy dolnej ujętych otworem Wręcza GT-1", ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych udostępniającego do eksploatacji nowe złoże.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne ujęć wód leczniczych z utworów trzeciorzędowych Piwniczanki ZBNWM Sp. Pracy w Piwnicznej-Zdroju (ujęcia P-1, P-2, P-5, P-6, P-7, P-8, P-9, P-11 i P-14)", opracowany w związku z koniecznością aktualizacji zasobów eksploatacyjnych i poziomu eksploatacji poszczególnych ujęć.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych z utworów kredy dolnej ujętych otworem Sochaczew GT-1", ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych udostepniającego do eksploatacji nowe złoże.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych OB-1 złoża Opatkowice w Krakowie-Opatkowicach", ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych udostepniającego do eksploatacji nowe złoże.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych Lusina", ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych udostepniającego do eksploatacji nowe złoże.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ujęcia wody podziemnej leczniczej z utworów górnej kredy-paleogenu, odwiert SW-2, miejscowość Sól", ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych udostepniającego do eksploatacji nowe złoże.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ujęcia wody podziemnej leczniczej z utworów paleogenu, odwiert Plebania SWR-1 w miejscowości Rajcza", ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych udostepniającego do eksploatacji nowe złoże.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne ujęć wód leczniczych Anna i Anna II w Muszynie w związku z odwierceniem ujęcia wód leczniczych Tadeusz", opracowany w związku z wykonaniem nowego otworu w obrębie już udokumentowanego wcześniej złoża wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną zasobów eksploatacyjnych wód leczniczych ujętych otworami W-1, W-2, W-3 w Wierchomli Wielkiej", opracowaną w związku z wykonaniem nowych otworów w obrębie złoża wód leczniczych udostępnionego dotychczas jedynie źródłami.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wody podziemnej nr 1 z utworów paleogenu w Wierchomli Wielkiej", przedstawiającą wyniki prac związanych z udokumentowaniem nowego ujęcia wód leczniczych w obrębie istniejącego już złoża.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych Turek GT-1 w Turku", ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych udostępniającego do eksploatacji nowe złoże.

W rozpatrywanym okresie Minister Środowiska zatwierdził jedną dokumentację ustalającą zasoby dyspozycyjne wód podziemnych zaliczonych do kopalin:

• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby dyspozycyjne wód leczniczych, siarczkowych w rejonie Buska-Zdroju i Solca-Zdroju", w której oszacowano zasoby dyspozycyjne dla 8 złóż (Las Winiarski, Busko II, Busko-Północ, Dobrowoda, Solec-Zdrój, Wełnin, Dar Natury, Konstantynów).

Pobór solanek, wód leczniczych i termalnych w 2019 r. wynosił 13 589 591,94 m³ i w porównaniu z rokiem poprzednim uległ zwiększeniu o 264 074,05 m³.

Możliwe do wykorzystania zasoby perspektywiczne wód leczniczych, liczone jako różnica pomiędzy wartością zasobów dyspozycyjnych, a eksploatacyjnych, przy obecnym stanie udokumentowania wynoszą 38 455,37 m³/h i w porównaniu z 2009 r. wzrosły ponad 70-krotnie*. W przypadku solanek za zasoby perspektywiczne należy uznać możliwe do wydobycia ze złoża Łapczyca zasoby statyczne w ilości 32 141,19 tys. m³/h**). W przypadku wód termalnych określone są jedynie ich zasoby energetyczne. Perspektywiczne zasoby eksploatacyjne energii wód termalnych wynoszą około 9,0-9,1 · 1 018 J/rok***).

Uwaga: przy zestawianiu poboru w przypadku źródeł i samowypływów z ujęć wód podziemnych podano tylko ilość wody wykorzystanej, a nie całkowitą ilość wody wypływającej z ujęcia.

Tabela 1. Wykaz solanek, wód leczniczych i termalnych – w układzie regionalnym w tys. m³, m³/h, m³/rok (wg stanu na 31.12.2019 r.)

Tabela 2. Wykaz solanek, wód leczniczych i termalnych – w układzie wojewódzkim w tys. m³, m³/h, m³/rok (wg stanu na 31.12.2019 r.)

Opracowali: Jakub Sokołowski, Lesław Skrzypczyk

* Sokołowski J., Skrzypczyk L., 2020 – Wody lecznicze (therapeutic water, medicinal water). W: „Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31.12.2018 r.” (red. Szamałek K., Szuflicki M., Mizerski W.): 400-404. PIG-PIB, Warszawa.

** Felter A., 2020 – Solanki (brine). W: „Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31.12.2018 r.” (red. Szamałek K., Szuflicki M., Mizerski W.): 395-399. PIG-PIB, Warszawa.

*** Socha M., Skrzypczyk L., 2020 – „Wody termalne (thermal water, geothermal water)”. W: „Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31.12.2018 r.” (red. Szamałek K., Szuflicki M., Mizerski W.): 405-409. PIG-PIB, Warszawa.

2018

Uwzględniając szczególne walory niektórych wód podziemnych, wynikające z ich mineralizacji i właściwości fizykochemicznych, ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. 2019 poz. 868 j.t.) w art. 5 zalicza solanki, wody lecznicze i wody termalne, w odróżnieniu od zwykłych wód podziemnych, do kopalin.

Przed wejściem w życie ustawy Prawo geologiczne i górnicze z dnia 9 czerwca 2011 r. liczbę złóż solanek, wód leczniczych i termalnych określało rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 r. w sprawie złóż wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz złóż innych kopalin leczniczych, a także zaliczenia kopalin pospolitych z określonych złóż lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych (Dz. U. Nr 32, poz. 220, ze zm.). Obecnie, po rezygnacji z ww. aktu wykonawczego, do solanek, wód leczniczych i termalnych zalicza się wszystkie wody podziemne spełniające wymagania określone ustawą Prawo geologiczne i górnicze, przy czym w rozumieniu ustawy (art. 203 ust. 1) złoża solanek, wód leczniczych i termalnych, które na podstawie dotychczasowych przepisów zostały uznane za kopaliny, nadal nimi pozostają.

Solanka: do solanek zalicza się wody podziemne o zawartości rozpuszczonych składników mineralnych stałych wynoszącej co najmniej 35 g/dm³. Mając na uwadze cel wydobycia, do solanek zalicza się tylko wody ze złoża Łapczyca w województwie małopolskim. Solanki te, występujące w piaskowcach miocenu zapadliska przedkarpackiego, są wykorzystywane do produkcji soli leczniczej i solanki kąpielowej. Wody o podobnym składzie chemicznym (silnie zmineralizowane wody typu Cl–Na lub Cl–Na–Ca, z podwyższoną zawartością jodu) występują powszechnie, zwłaszcza na Niżu Polskim, na dużych głębokościach, przeważnie rzędu kilku tysięcy metrów i często są zaliczane do wód leczniczych.

Woda lecznicza: wodami leczniczymi są wody podziemne niezanieczyszczone pod względem chemicznym i mikrobiologicznym, o naturalnej zmienności cech fizycznych i chemicznych, spełniające co najmniej jeden z następujących warunków:

• zawartość rozpuszczonych składników mineralnych stałych – nie mniej niż 1 000 mg/dm³,
• zawartość jonu żelazawego – nie mniej niż 10 mg/dm³ (wody żelaziste),
• zawartość jonu fluorkowego – nie mniej niż 2 mg/dm³ (wody fluorkowe),
• zawartość jonu jodkowego – nie mniej niż 1 mg/dm³ (wody jodkowe),
• zawartość siarki dwuwartościowej – nie mniej niż 1 mg/dm³ (wody siarczkowe),
• zawartość kwasu metakrzemowego – nie mniej niż 70 mg/dm³ (wody krzemowe),
• zawartość radonu – nie mniej niż 74 Bq (wody radonowe),
• zawartość dwutlenku węgla niezwiązanego – nie mniej niż 250 mg/dm³ (250-1 000 mg/dm³ wody kwasowęglowe, >1 000 mg/dm³ szczawy).

Większość wód leczniczych występuje w miejscowościach zgrupowanych w południowej części Polski, obejmującej Sudety i Karpaty wraz z zapadliskiem przedkarpackim. Znajduje się tu ponad 70% ogólnej liczby uzdrowisk i miejscowości z wodami leczniczymi w Polsce. Ponadto, wody lecznicze w większym nagromadzeniu występują na Pomorzu Zachodnim oraz w kilkunastu miejscach na pozostałej części Niżu Polskiego. Wody lecznicze są lub były wykorzystywane do celów balneoterapeutycznych w 41 uzdrowiskach, oraz z kilku złóż w innych miejscowościach (Dobrowoda, Las Winiarski, Marusza, Krzeszowice, Rzeszów, Wełnin), do celów rozlewniczych w 21 zakładach butelkowania wód zlokalizowanych w: Krynicy-Zdroju, Muszynie, Piwnicznej-Zdroju, Miliku, Powroźniku, Zubrzyku, Szczawie, Tyliczu, Wysowej-Zdroju, Polanicy-Zdroju, Ciechocinku, Rymanowie-Zdroju, Szczawnicy, Szczawnie-Zdroju, Gorzanowie, Jeleniowie (złoża Kudowa), oraz ze złóż w Andrzejówce, Jastrzębiku, Wojkowej, Złockim i Szczawniku, z których woda jest doprowadzana do rozlewni w sąsiednich miejscowościach, a także do wytwarzania produktów zdrojowych takich jak sole, ługi, szlamy, preparaty farmaceutyczne i kosmetyki. m.in. w Busku-Zdroju, Ciechocinku, Lubatówce (złoże Iwonicz), Rabce-Zdroju, Goczałkowicach-Zdroju, Kołobrzegu, Lądku-Zdroju, Rymanowie-Zdroju, Dębowcu, Zabłociu). Ponadto, w Krynicy-Zdroju i Dusznikach-Zdroju z wód leczniczych pozyskuje się naturalny dwutlenek węgla.

Wody potencjalnie lecznicze, tj. zmineralizowane wody podziemne (o mineralizacji powyżej 1 000 mg/dm³) i/lub wody swoiste, występują na obszarze Polski stosunkowo powszechnie, na różnych głębokościach, przeważnie głębiej niż poziomy wód zwykłych. Zmienność budowy geologicznej i warunków hydrogeologicznych powoduje znaczne zróżnicowanie składu chemicznego tych wód (fig. 1), wśród których wyróżnia się:

• silnie zmineralizowane wody chlorkowe, głównie typu Cl–Na, często jodkowe, termalne;
• średnio zmineralizowane wody wodorowęglanowe, głównie typu HCO₃–Ca–(Mg), nasycone dwutlenkiem węgla, niekiedy żelaziste;
• średnio lub nisko zmineralizowane wody siarczanowe, siarczkowe;
• wody swoiste o różnym stopniu zmineralizowania: żelaziste, fluorkowe, jodkowe, siarczkowe, krzemowe, radonowe, termalne.

Fig. 1. Występowanie poszczególnych typów chemicznych wód leczniczych

Woda termalna: do wód termalnych zalicza się wody podziemne, które na wypływie z ujęcia mają temperaturę co najmniej 20^oC. Zważając na sposób wykorzystania, do wód termalnych zalicza się wody eksploatowane przede wszystkim do celów ciepłowniczych i rekreacyjnych.

Wody termalne w Polsce występują na znacznej części Niżu Polskiego, w rozległych zbiornikach o regionalnym znaczeniu, a także w Karpatach i na ich przedgórzu oraz w Sudetach, gdzie złoża mają charakter niewielkich basenów (Podhale) lub są ograniczone do stref tektonicznych (fig. 2).

Fig. 2. Występowanie wód termalnych w Polsce

W obrębie Niżu Polskiego najkorzystniejsze warunki do wykorzystania wód termalnych panują w utworach kredy dolnej i jury dolnej, występujących w obrębie rozległych zbiorników hydrogeologicznych. W Karpatach wody termalne występują przede wszystkim w utworach kredy, paleogenu i neogenu, a także dewonu oraz w utworach triasowych niecki podhalańskiej – śródgórskiego basenu, charakteryzującego się niewielką powierzchnią i dużym zaangażowaniem tektonicznym. Na przedgórzu Karpat wody termalne występują w utworach kambryjskich, dewońsko-karbońskich, jurajskich, kredowych i mioceńskich. Na obszarze sudeckim najbardziej perspektywicznym obszarem do ujęcia wód termalnych jest rejon Jeleniej Góry. Kolektorem wód termalnych są tu silnie zaangażowane tektonicznie magmowe i metamorficzne utwory karbonu. Ponadto wody termalne występują m.in. w Lądku-Zdroju, Dusznikach-Zdroju oraz w położonym na wschód od Sudetów Grabinie k. Niemodlina. Wody termalne są wykorzystywane do celów grzewczych (Podhale, Mszczonów, Uniejów, Pyrzyce, Stargard, Poddębice, Kleszczów, Cudzynowice, Karpniki), rekreacyjnych (19 kompleksów basenowych zlokalizowanych w: Zakopanem – 2, Ustce, Konstancinie-Jeziornej, Wełninie, Bańskiej Niżnej – 2, Inowrocławiu, Grudziądzu-Maruszy, Bukowinie Tatrzańskiej, Białce Tatrzańskiej, Witowie, Uniejowie, Mszczonowie, Poddębice, Poznaniu, Tarnowie Podgórnym, Cieplicach Śląskich-Zdroju i Lidzbarku Warmińskim), balneoterapeutycznych (Uniejów) i hodowli ryb (Trzęsacz).

Solankami, wodami leczniczym i termalnymi nie są wody pochodzące z odwadniania wyrobisk górniczych.

Prezentowany bilans za 2018 r. zawiera dane o zasobach eksploatacyjnych i zasobach dyspozycyjnych oraz o wielkości wydobycia wód podziemnych zaliczonych do kopalin (solanek, wód leczniczych i wód termalnych). Zestawienie bilansowe opracowano dla poszczególnych złóż solanek, wód leczniczych i termalnych zarejestrowanych w bazach danych MIDAS oraz Bank Wód Podziemnych Zaliczonych do Kopalin MINERALNE, na podstawie sprawozdań użytkowników tych złóż, które wpłynęły do Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego w Warszawie. Bilans zasobów zestawiono zarówno w podziale regionalnym na jednostki hydrogeologiczne wg Paczyńskiego i Płochniewskiego (1996; tabela 1), jak i wojewódzkim (tabela 2).

W 2018 r. liczba złóż wód podziemnych zaliczonych do kopalin wynosiła 135, a zasoby eksploatacyjne ujęć tych wód udokumentowano w ilości 6 239,73 m3/h. W rozpatrywanym okresie właściwi miejscowo marszałkowie województw zatwierdzili następujące dokumentacje hydrogeologiczne i geologiczne, sporządzone w celu ustalenia zasobów eksploatacyjnych ujęć wód leczniczych i termalnych, bądź likwidacji ujęć wód leczniczych:

• "Dokumentację geologiczną z likwidacji otworu wiertniczego nr 17E ujmującego wodę leczniczą dla Przedsiębiorstwa Uzdrowisko Ciechocinek S.A. w miejscowości Ciechocinek", opracowaną w związku z likwidacją nieużytkowanego otworu eksploatacyjnego nr 17E w obrębie złoża Ciechocinek.
• "Dokumentację geologiczną z likwidacji otworów wiertniczych nr 17a i 17b ujmujących wodę leczniczą dla Przedsiębiorstwa Uzdrowisko Ciechocinek S.A. w miejscowości Ciechocinek", przedstawiającą wyniki prac związanych z likwidacją niezagospodarowanych ujęć wód leczniczych w granicach złoża Ciechocinek.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych Damian w Muszynie", ustalającą zasoby eksploatacyjne nowo wykonanego ujęcia wód leczniczych w obrębie złoża Szczawnik-Cechini.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód podziemnych Konstantynów w miejscowości Strażnik", ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych w obrębie nowego złoża Konstantynów.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wód leczniczych ujętych otworem nr 29, planowanym wstępnie jako ujęcie awaryjne Słotwinka-1 dla źródła Słotwinka w Krynicy-Zdroju", opracowaną w związku z wykonaniem nowego otworu nr 29 ujmującego wody lecznicze ze złoża Krynica-Zdrój I.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wód leczniczych ujętych otworem IN-5 w Muszynie dla potrzeb ZPHU INEX Sp. z o.o.", przedstawiającą wyniki prac związanych z udokumentowaniem nowego ujęcia wód leczniczych w obrębie złoża Muszyna INEX.
• "Dodatek do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne wód leczniczych ujętych otworem K-11 w miejscowości Powroźnik wykonany w związku z aktualizacją poziomu eksploatacji", opracowany w związku ze zmianą depresji eksploatacyjnej w otworze K-11 ujmującym wody lecznicze.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych Chochołów PIG-1", opracowany w związku z ustaleniem aktualnych parametrów eksploatacyjnych, w tym aktualizacji zasobów eksploatacyjnych ujęcia wód termalnych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wody leczniczej z utworów paleogeńskich otworów A-9, A-12 wraz z aktualizacją zasobów eksploatacyjnych ujęć A-1, A-5, M-3 w Andrzejówce oraz M-2 w Miliku", w której ustalono zasoby eksploatacyjne nowych ujęć wód leczniczych A-9 i A-12 w obrębie złoża Muszynianka III oraz zaktualizowano zasoby pozostałych ujęć pozostających w więzi hydraulicznej z wymienionymi otworami.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne wód termalnych z utworów eocenu i triasu ujętych otworem Bańska PGP-3 w miejscowości Bańska Niżna", opracowany w związku z aktualizacją zasobów eksploatacyjnych ujęcia wód termalnych.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne wód leczniczych ujętych otworem K-10 w Krynicy-Zdroju dla potrzeb ZPHU INEX Sp. z o.o. wykonany w związku z aktualizacją poziomu eksploatacji", opracowany w związku ze zmianą depresji eksploatacyjnej w otworze K-10 ujmującym wody lecznicze.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej zasobów eksploatacyjnych wód leczniczych ujętych otworami W-1, W-2 i W-3 w Muszynie wykonany w związku z aktualizacją zasobów", opracowany w związku ze zmianą zasobów eksploatacyjnych otworów ujmujących wody lecznicze ze złoża Wapienne INEX.
• "Dokumentację geologiczną wykonaną w związku z likwidacją otworu P-16 w miejscowości Piwniczna-Zdrój oraz otworu Pł-10 w miejscowości Łomnica-Zdrój", opracowaną w związku z likwidacją nieużytkowanych otworów eksploatacyjnych w obrębie złoża wód leczniczych Piwniczna-Łomnica.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych Sieradz GT-1 w Sieradzu", ustalającą zasoby eksploatacyjne nowo wykonanego ujęcia w obrębie dotychczas nieudokumentowanego złoża wód termalnych.

W rozpatrywanym okresie nie przedstawiono do zatwierdzenia żadnej dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne solanek, jak również Minister Środowiska nie zatwierdził żadnej dokumentacji ustalającej zasoby dyspozycyjne wód podziemnych zaliczonych do kopalin.

Pobór solanek, wód leczniczych i termalnych w 2018 r. wynosił 13 325 517,89 m³ i w porównaniu z rokiem poprzednim uległ zwiększeniu o 409 292,62 m³.

Uwaga: przy zestawianiu poboru w przypadku źródeł i samowypływów z ujęć wód podziemnych podano tylko ilość wody wykorzystanej, a nie całkowitą ilość wody wypływającej z ujęcia.

Tabela 1. Wykaz solanek, wód leczniczych i termalnych – w układzie regionalnym w tys. m³, m³/h, m³/rok (wg stanu na 31.12.2018 r.)

Tabela 2. Wykaz solanek, wód leczniczych i termalnych – w układzie wojewódzkim w tys. m³, m³/h, m³/rok (wg stanu na 31.12.2018 r.)

Opracowali: Jakub Sokołowski, Lesław Skrzypczyk

2017

Uwzględniając szczególne walory niektórych wód podziemnych, wynikające z ich mineralizacji i właściwości fizykochemicznych, ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. 2017, poz. 2126, j.t.) w art. 5 zalicza solanki, wody lecznicze i wody termalne, w odróżnieniu od zwykłych wód podziemnych, do kopalin.

Przed wejściem w życie ustawy Prawo geologiczne i górnicze z dnia 9 czerwca 2011 r. liczbę złóż solanek, wód leczniczych i termalnych określało rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 r. w sprawie złóż wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz złóż innych kopalin leczniczych, a także zaliczenia kopalin pospolitych z określonych złóż lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych (Dz. U. Nr 32, poz. 220, ze zm.). Obecnie, po rezygnacji z ww. aktu wykonawczego, do solanek, wód leczniczych i termalnych zalicza się wszystkie wody podziemne spełniające wymagania określone ustawą Prawo geologiczne i górnicze, przy czym w rozumieniu ustawy (art. 203 ust. 1) złoża solanek, wód leczniczych i termalnych, które na podstawie dotychczasowych przepisów zostały uznane za kopaliny, nadal nimi pozostają.

Solanka: do solanek zalicza się wody podziemne o zawartości rozpuszczonych składników mineralnych stałych wynoszącej co najmniej 35 g/dm³. Mając na uwadze cel wydobycia, do solanek zalicza się tylko wody ze złoża Łapczyca w województwie małopolskim. Solanki te, występujące w piaskowcach miocenu zapadliska przedkarpackiego, są wykorzystywane do produkcji soli leczniczej i solanki kąpielowej. Wody o podobnym składzie chemicznym (silnie zmineralizowane wody typu Cl–Na lub Cl–Na–Ca, z podwyższoną zawartością jodu) występują powszechnie, zwłaszcza na Niżu Polskim, na dużych głębokościach, przeważnie rzędu kilku tysięcy metrów i często są zaliczane do wód leczniczych.

Woda lecznicza: wodami leczniczymi są wody podziemne niezanieczyszczone pod względem chemicznym i mikrobiologicznym, o naturalnej zmienności cech fizycznych i chemicznych, spełniające co najmniej jeden z następujących warunków:

• zawartość rozpuszczonych składników mineralnych stałych – nie mniej niż 1 000 mg/dm³,
• zawartość jonu żelazawego – nie mniej niż 10 mg/dm³ (wody żelaziste),
• zawartość jonu fluorkowego – nie mniej niż 2 mg/dm³ (wody fluorkowe),
• zawartość jonu jodkowego – nie mniej niż 1 mg/dm³ (wody jodkowe),
• zawartość siarki dwuwartościowej – nie mniej niż 1 mg/dm³ (wody siarczkowe),
• zawartość kwasu metakrzemowego – nie mniej niż 70 mg/dm³ (wody krzemowe),
• zawartość radonu – nie mniej niż 74 Bq (wody radonowe),
• zawartość dwutlenku węgla niezwiązanego – nie mniej niż 250 mg/dm³ (250-1 000 mg/dm³ wody kwasowęglowe, >1 000 mg/dm³ szczawy).

Większość wód leczniczych występuje w miejscowościach zgrupowanych w południowej części Polski, obejmującej Sudety i Karpaty wraz z zapadliskiem przedkarpackim. Znajduje się tu ponad 70% ogólnej liczby uzdrowisk i miejscowości z wodami leczniczymi w Polsce. Ponadto wody lecznicze w większym nagromadzeniu występują na Pomorzu Zachodnim oraz w kilkunastu miejscach na pozostałej części Niżu Polskiego. Wody lecznicze wykorzystywane są powszechnie do celów balneoterapeutycznych w 45 uzdrowiskach i innych miejscowościach (Dobrowoda, Las Winiarski, Marusza, Krzeszowice, Rzeszów, Wełnin) oraz do celów rozlewniczych (ze złóż w Krynicy-Zdroju, Muszynie, Piwnicznej-Zdroju, Andrzejówce, Jastrzębiku, Miliku, Powroźniku, Wojkowej, Złockim, Zubrzyku, Szczawie, Szczawniku, Tyliczu, Wysowej-Zdroju, Polanicy-Zdroju, Ciechocinku, Rymanowie-Zdroju, Szczawnicy, Szczawnie-Zdroju, Gorzanowie), a także do wytwarzania produktów zdrojowych, takich jak sole, ługi, szlamy, preparaty farmaceutyczne i kosmetyki (m.in. w Busku-Zdroju, Ciechocinku, Iwoniczu-Zdroju/Lubatówce, Rabce-Zdroju, Goczałkowicach-Zdroju, Kołobrzegu, Lądku-Zdroju, Rymanowie-Zdroju, Dębowcu, Zabłociu). Ponadto w Krynicy-Zdroju i Dusznikach-Zdroju z wód leczniczych pozyskuje się naturalny dwutlenek węgla.

Wody potencjalnie lecznicze, tj. zmineralizowane wody podziemne (o mineralizacji powyżej 1 000 mg/dm³) i/lub wody swoiste, występują na obszarze Polski stosunkowo powszechnie, na różnych głębokościach, przeważnie głębiej niż poziomy wód zwykłych. Zmienność budowy geologicznej i warunków hydrogeologicznych powoduje znaczne zróżnicowanie składu chemicznego tych wód (fig. 1), wśród których wyróżnia się:

• silnie zmineralizowane wody chlorkowe, głównie typu Cl–Na, często jodkowe, termalne;
• średnio zmineralizowane wody wodorowęglanowe, głównie typu HCO₃–Ca–(Mg), nasycone dwutlenkiem węgla, niekiedy żelaziste;
• średnio lub nisko zmineralizowane wody siarczanowe, siarczkowe;
• wody swoiste o różnym stopniu zmineralizowania: żelaziste, fluorkowe, jodkowe, siarczkowe, krzemowe, radonowe, termalne.

Fig. 1. Występowanie poszczególnych typów chemicznych wód leczniczych

Woda termalna: do wód termalnych zalicza się wody podziemne, które na wypływie z ujęcia mają temperaturę co najmniej 20^oC. Zważając na sposób wykorzystania, do wód termalnych zalicza się wody eksploatowane przede wszystkim do celów ciepłowniczych i rekreacyjnych.

Wody termalne w Polsce występują na znacznej części Niżu Polskiego, w rozległych zbiornikach o regionalnym znaczeniu, a także w Karpatach i na ich przedgórzu oraz w Sudetach, gdzie złoża mają charakter niewielkich basenów (Podhale) lub są ograniczone do stref tektonicznych (fig. 2).

Fig. 2. Występowanie wód termalnych w Polsce

W obrębie Niżu Polskiego najkorzystniejsze warunki do wykorzystania wód termalnych panują w utworach kredy dolnej i jury dolnej, występujących w obrębie rozległych zbiorników hydrogeologicznych. W Karpatach wody termalne występują przede wszystkim w utworach kredy, paleogenu i neogenu, a także dewonu oraz w utworach triasowych niecki podhalańskiej – śródgórskiego basenu, charakteryzującego się niewielką powierzchnią i dużym zaangażowaniem tektonicznym. Na przedgórzu Karpat wody termalne występują w utworach kambryjskich, dewońsko-karbońskich, jurajskich, kredowych i mioceńskich. Na obszarze sudeckim najbardziej perspektywicznym obszarem do ujęcia wód termalnych jest rejon Jeleniej Góry. Kolektorem wód termalnych są tu silnie zaangażowane tektonicznie magmowe i metamorficzne utwory karbonu. Ponadto wody termalne występują m.in. w Lądku-Zdroju, Dusznikach-Zdroju oraz w położonym na wschód od Sudetów Grabinie k. Niemodlina. Wody termalne są wykorzystywane do celów grzewczych (Podhale, Mszczonów, Uniejów, Pyrzyce, Stargard, Poddębice, Kleszczów, Cudzynowice, Karpniki), rekreacyjnych (m.in. Zakopane, Szaflary/Bańska Niżna, Bukowina Tatrzańska, Białka Tatrzańska, Witów, Uniejów, Mszczonów, Poddębice, Poznań, Tarnowo Podgórne, Cieplice Śląskie-Zdrój), balneoterapeutycznych (Uniejów) i w hodowli ryb (Trzęsacz).

Solankami, wodami leczniczym i termalnymi nie są wody pochodzące z odwadniania wyrobisk górniczych.

Prezentowany bilans za 2017 r. zawiera dane o zasobach eksploatacyjnych i zasobach dyspozycyjnych oraz o wielkości wydobycia wód podziemnych zaliczonych do kopalin (solanek, wód leczniczych i wód termalnych). Zestawienie bilansowe opracowano dla poszczególnych złóż solanek, wód leczniczych i termalnych zarejestrowanych w bazach danych MIDAS oraz Bank Wód Podziemnych Zaliczonych do Kopalin MINERALNE, na podstawie sprawozdań użytkowników tych złóż, które wpłynęły do Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego w Warszawie. Bilans zasobów zestawiono zarówno w podziale regionalnym na jednostki hydrogeologiczne wg Paczyńskiego i Płochniewskiego (1996; tabela 1), jak i wojewódzkim (tabela 2).

W 2017 r. liczba złóż wód podziemnych zaliczonych do kopalin wynosiła 135, a zasoby eksploatacyjne ujęć tych wód udokumentowano w ilości 5 952,56 m³/h. W rozpatrywanym okresie właściwi miejscowo marszałkowie województw zatwierdzili następujące dokumentacje hydrogeologiczne, sporządzone w celu ustalenia zasobów eksploatacyjnych ujęć wód leczniczych, oraz inne dotyczące ujęć wód leczniczych:

• "Dodatek nr 2 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych Wełnin", opracowany w związku z wykonaniem dodatkowego otworu eksploatacyjnego Wełnin 4 w obrębie złoża Wełnin.
• "Dokumentację hydrogeologiczną zlikwidowanego otworu P-11A w miejscowości Muszyna", przedstawiającą wyniki prac związanych z wykonaniem, a następnie likwidacją otworu z uwagi na niską wydajność (otwór negatywny).
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wody leczniczej z utworów paleogeńskich otworu P-17 w Powroźniku", ustalającą zasoby eksploatacyjne nowo wykonanego ujęcia wód leczniczych w obrębie złoża Muszynianka III.
• "Dodatek nr 3 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych Dobrowoda G-1 w miejscowości Dobrowoda", opracowany w związku z reinterpretacją badań geofizycznych przeprowadzonych podczas wykonywania otworu oraz nowymi wynikami prac geologicznych uzyskanych podczas dokumentowania zasobów dyspozycyjnych wód leczniczych w rejonie Buska-Zdroju i Solca-Zdroju.
• "Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej ustalającej zasoby wód podziemnych, leczniczych z odwiertów Tadeusz i Korona w Zabłociu", opracowany w związku z aktualizacją zasobów eksploatacyjnych otworów.
• "Dokumentację geologiczną wykonaną w związku z likwidacją otworu P-4 w miejscowości Piwniczna-Zdrój", przedstawiającą wyniki prac związanych z likwidacją otworu ujmującego wody lecznicze. Przyczyną likwidacji ujęcia była mała wydajność eksploatacyjna, brak zapotrzebowania na wodę oraz całkowite wyłączenie otworu z eksploatacji w 1997 r.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne ujęć wód leczniczych z utworów kredy dolnej w Świnoujściu", opracowany w związku z rekonstrukcją otworu 4a (XXX-lecia) ujmującego wody lecznicze.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych Misericordia w Krakowie", ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych w obrębie nowego złoża.
• "Dodatek do dokumentacji hydrogeologicznej ujęcia wody podziemnej mineralnej z utworów górnej kredy, odwiert J-150, wykonany w związku z odwierceniem otworu awaryjnego nr J-150a", opracowany w związku z wykonaniem nowego otworu J-150a ujmującego wody lecznicze.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wód leczniczych z utworów paleogeńskich z otworów: G-9 w Jastrzębiku oraz G-14 w Powroźniku", w której ustalono zasoby eksploatacyjne nowych ujęć wód leczniczych w obrębie złoża Galicjanka III – Pole 1, Pole 2.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wód leczniczych ujętych otworem K-2 w miejscowości Powroźnik, gm. Muszyna dla potrzeb ZPHU INEX Sp. z o.o.", opracowaną w związku z pogłębieniem otworu ujmującego dotychczas wody zwykłe i ustaleniem dla niego zasobów eksploatacyjnych wód leczniczych.

W rozpatrywanym okresie nie przedstawiono do zatwierdzenia żadnej dokumentacji hydrogeologicznej dotyczącej wód termalnych i solanek.

W 2017 r. Minister Środowiska zatwierdził jedną dokumentację ustalającą zasoby dyspozycyjne wód podziemnych zaliczonych do kopalin:

• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby dyspozycyjne wód leczniczych zlewni Wilgi-rejon Mateczny".

Pobór solanek, wód leczniczych i termalnych w 2017 r. wyniósł 12 916 225,27 m³ i w porównaniu z rokiem poprzednim uległ zwiększeniu o 428 426,27 m³.

Uwaga: przy zestawianiu poboru w przypadku źródeł i samowypływów z ujęć wód podziemnych podano tylko ilość wody wykorzystanej, a nie całkowitą ilość wody wypływającej z ujęcia.

Tabela 1. Wykaz solanek, wód leczniczych i termalnych – w układzie regionalnym w tys. m³, m³/h, m³/rok (wg stanu na 31.12.2017 r.)

Tabela 2. Wykaz solanek, wód leczniczych i termalnych – w układzie wojewódzkim w tys. m³, m³/h, m³/rok (wg stanu na 31.12.2017 r.)

Opracowali: Jakub Sokołowski, Lesław Skrzypczyk

2016

Uwzględniając szczególne walory niektórych wód podziemnych, wynikające z ich mineralizacji i właściwości fizyko-chemicznych, ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. 2016 poz. 1131, j.t. ze zm.) w art. 5 zalicza solanki, wody lecznicze i wody termalne, w odróżnieniu od zwykłych wód podziemnych, do kopalin.

Przed wejściem w życie ustawy Prawo geologiczne i górnicze z dnia 9 czerwca 2011 r. liczbę złóż solanek, wód leczniczych i termalnych określało rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 r. w sprawie złóż wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz złóż innych kopalin leczniczych, a także zaliczenia kopalin pospolitych z określonych złóż lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych (Dz. U. Nr 32, poz. 220, ze zm.). Obecnie, po rezygnacji z ww. aktu wykonawczego, do solanek, wód leczniczych i termalnych zalicza się wszystkie wody podziemne spełniające wymagania określone ustawą Prawo geologiczne i górnicze, przy czym w rozumieniu ustawy (art. 203 ust. 1) złoża solanek, wód leczniczych i termalnych, które na podstawie dotychczasowych przepisów zostały uznane za kopaliny, nadal nimi pozostają.

Solanka: do solanek zalicza się wody podziemne o zawartości rozpuszczonych składników mineralnych stałych wynoszącej co najmniej 35 g/dm³. Mając na uwadze cel wydobycia do solanek zalicza się tylko wody ze złoża Łapczyca, w województwie małopolskim. Solanki te, występujące w piaskowcach miocenu zapadliska przedkarpackiego, są wykorzystywane do produkcji soli leczniczej i solanki kąpielowej. Wody o podobnym składzie chemicznym (silnie zmineralizowane wody typu Cl–Na lub Cl–Na–Ca, z podwyższoną zawartością jodu) występują powszechnie, zwłaszcza na Niżu Polskim, na dużych głębokościach, przeważnie rzędu kilku tysięcy metrów.

Woda lecznicza: wodami leczniczymi są wody podziemne niezanieczyszczone pod względem chemicznym i mikrobiologicznym, o naturalnej zmienności cech fizycznych i chemicznych, spełniające co najmniej jeden z następujących warunków:

• zawartość rozpuszczonych składników mineralnych stałych – nie mniej niż 1 000 mg/dm³,
• zawartość jonu żelazawego – nie mniej niż 10 mg/dm³ (wody żelaziste),
• zawartość jonu fluorkowego – nie mniej niż 2 mg/dm³ (wody fluorkowe),
• zawartość jonu jodkowego – nie mniej niż 1 mg/dm³ (wody jodkowe),
• zawartość siarki dwuwartościowej – nie mniej niż 1 mg/dm³ (wody siarczkowe),
• zawartość kwasu metakrzemowego – nie mniej niż 70 mg/dm³ (wody krzemowe),
• zawartość radonu – nie mniej niż 74 Bq (wody radonowe),
• zawartość dwutlenku węgla niezwiązanego – nie mniej niż 250 mg/dm³ (250-1 000 mg/dm³ wody kwasowęglowe, > 1 000 mg/dm³ szczawy),

Większość wód leczniczych występuje w uzdrowiskach i miejscowościach zgrupowanych w południowej części Polski, obejmującej Sudety i Karpaty wraz z zapadliskiem przedkarpackim. Znajduje się tu ponad 70% ogólnej liczby uzdrowisk i miejscowości z wodami leczniczymi w Polsce. Ponadto, wody lecznicze w większym nagromadzeniu występują na Pomorzu Zachodnim oraz w kilkunastu miejscach na pozostałej części Niżu Polskiego. Wody lecznicze wykorzystywane są powszechnie do celów balneoterapeutycznych w 42 uzdrowiskach i innych miejscowościach (Dobrowoda, Las Winiarski, Marusza, Krzeszowice, Szczawa, Wełnin) oraz do celów rozlewniczych (m.in. w Krynicy-Zdroju, Muszynie, Piwnicznej-Zdroju, Andrzejówce, Jastrzębiku, Miliku, Powroźniku, Wojkowej, Złockim, Zubrzyku, Szczawie, Szczawniku, Tyliczu, Wysowej, Polanicy-Zdroju, Busku-Zdroju, Ciechocinku, Inowrocławiu, Kołobrzegu, Rymanowie-Zdroju, Krakowie-Swoszowicach, Szczawnicy, Szczawnie-Zdroju, Gorzanowie), a także do wytwarzania produktów zdrojowych takich jak sole, ługi, szlamy, preparaty farmaceutyczne (m.in. w Busku-Zdroju, Ciechocinku, Iwoniczu-Zdroju, Rabce-Zdroju, Goczałkowicach-Zdroju, Kołobrzegu, Lądku-Zdroju, Połczynie-Zdroju, Rymanowie-Zdroju, Dębowcu, Zabłociu). Ponadto w Krynicy-Zdroju i Dusznikach-Zdroju z wód leczniczych pozyskuje się naturalny dwutlenek węgla.

Wody potencjalnie lecznicze, tj. zmineralizowane wody podziemne (o mineralizacji powyżej 1 000 mg/dm³) i wody swoiste występują na obszarze Polski stosunkowo powszechnie, na różnych głębokościach, przeważnie głębiej niż poziomy wód zwykłych. Zmienność budowy geologicznej i warunków hydrogeologicznych powoduje znaczne zróżnicowanie składu chemicznego tych wód (fig. 1), wśród których wyróżnia się:

• silnie zmineralizowane wody chlorkowe, głównie typu Cl–Na, często jodkowe, termalne,
• średnio zmineralizowane wody wodorowęglanowe, głównie typu HCO₃–Ca–(Mg), nasycone dwutlenkiem węgla, niekiedy żelaziste,
• średnio lub nisko zmineralizowane wody siarczanowe, siarczkowe,
• wody swoiste o różnym stopniu zmineralizowania: żelaziste, fluorkowe, jodkowe, siarczkowe, krzemowe, radonowe, termalne.

Fig. 1. Występowanie poszczególnych typów chemicznych wód leczniczych

Woda termalna: do wód termalnych zalicza się wody podziemne posiadające na wypływie z ujęcia temperaturę co najmniej 20^oC. Zważając na sposób wykorzystania do wód termalnych zalicza się wody eksploatowane przede wszystkim do celów ciepłowniczych i rekreacyjnych.

Wody termalne w Polsce występują na znacznej części Niżu Polskiego w rozległych zbiornikach o regionalnym znaczeniu, a także w Karpatach i na ich przedgórzu oraz w Sudetach, gdzie złoża mają charakter niewielkich basenów (Podhale) lub są ograniczone do stref tektonicznych (fig. 2).

Fig. 2. Występowanie wód termalnych w Polsce

W obrębie Niżu Polskiego najkorzystniejsze warunki do wykorzystania wód termalnych panują w utworach kredy dolnej i jury dolnej, występujących w obrębie rozległych zbiorników hydrogeologicznych. W Karpatach wody termalne występują przede wszystkim w utworach kredy oraz paleogenu i neogenu, a także dewonu oraz w utworach triasowych niecki podhalańskiej – śródgórskiego basenu, charakteryzującego się niewielką powierzchnią i dużym zaangażowaniem tektonicznym. Na przedgórzu Karpat wody termalne występują w utworach kambryjskich, dewońsko-karbońskich, jurajskich, kredowych i mioceńskich. Na obszarze sudeckim najbardziej perspektywicznym obszarem do ujęcia wód termalnych jest rejon Jeleniej Góry. Kolektorem wód termalnych są tu silnie zaangażowane tektonicznie magmowe i metamorficzne utwory karbonu. Ponadto wody termalne występują m.in. w Lądku-Zdroju, Dusznikach-Zdroju oraz położonym na wschód od Sudetów Grabinie k. Niemodlina. Wody termalne są wykorzystywane do celów grzewczych (Podhale, Mszczonów, Uniejów, Pyrzyce, Stargard, Poddębice), rekreacyjnych (m.in. Zakopane, Szaflary, Bukowina Tatrzańska, Białka Tatrzańska, Uniejów, Mszczonów, Poznań, Cieplice Śląskie-Zdrój) i balneoterapeutycznych (Uniejów).

Solankami, wodami leczniczym i termalnymi nie są wody pochodzące z odwadniania wyrobisk górniczych.

Prezentowany bilans za 2016 r. zawiera dane o zasobach eksploatacyjnych i zasobach dyspozycyjnych oraz o wielkości wydobycia wód podziemnych zaliczonych do kopalin (solanek, wód leczniczych i wód termalnych). Zestawienie bilansowe opracowano dla poszczególnych złóż solanek, wód leczniczych i termalnych zarejestrowanych w bazach danych MIDAS oraz Bank Wód Podziemnych Zaliczonych do Kopalin MINERALNE, na podstawie sprawozdań użytkowników tych złóż, które wpłynęły do Państwowego Instytutu Geologicznego-Państwowego Instytutu Badawczego w Warszawie. Bilans zasobów zestawiono zarówno w podziale regionalnym na jednostki hydrogeologiczne wg Paczyńskiego i Płochniewskiego (1996) (tab. 1) jak i wojewódzkim (tab. 2).

W 2016 r. liczba złóż wód podziemnych zaliczonych do kopalin wynosiła 135, a zasoby eksploatacyjne ujęć tych wód udokumentowano w ilości 5 995,80 m³/h. W porównaniu z rokiem poprzednim stan zasobów uległ zwiększeniu o 166,42 m³/h. W rozpatrywanym okresie właściwi miejscowo marszałkowie województw (poz. 1-7 i 9-17) i Minister Środowiska (poz. 8) zatwierdzili/przyjęli następujące dokumentacje hydrogeologiczne, sporządzone w celu ustalenia zasobów eksploatacyjnych ujęć wód leczniczych i termalnych:

• "Dodatek nr 5 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne ujęć wód leczniczych uzdrowiska Goczałkowice-Zdrój", opracowany w związku ze zmianą parametrów eksploatacyjnych ujęć wód leczniczych udostępniających złoże (zmiana wielkości depresji otworowych).
• "Dokumentację hydrogeologiczną zlikwidowanego źródła Grunwald w miejscowości Muszyna", przedstawiającą wyniki prac związanych z likwidacją ujętego źródła wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych Marcin II w miejscowości Złockie", ustalającą zasoby eksploatacyjne nowo wykonanego ujęcia wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wody leczniczej z utworów paleogeńskich otworów P-6, P-7 wraz z aktualizacją zasobów eksploatacyjnych ujęć WK-1, P-1A i P-2 w Muszynie", ustalającą zasoby eksploatacyjne nowo wykonanych ujęć wód leczniczych wraz z aktualizacją zasobów ujęć już istniejących w obrębie złoża.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej zasobów wody mineralnej do celów leczniczych z utworów permu w Ustce (otwór Ustka IGH-1)", opracowaną w związku z włączeniem do eksploatacji niezagospodarowanego dotychczas otworu i zmianą jego zasobów eksploatacyjnych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wód termalnych z utworów jury dolnej ujętych otworem Konin GT-1 w Koninie (Wyspa Pociejewo)", ustalającą zasoby eksploatacyjne nowego ujęcia wód termalnych udostępniającego nowe, dotychczas nieudokumentowane złoże wód termalnych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wody leczniczej z utworów paleogeńskich otworu OB-1 w Muszynie", ustalającą zasoby eksploatacyjne nowego ujęcia wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych Wiktor w Żegiestowie", ustalającą zasoby eksploatacyjne nowego ujęcia wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wód leczniczych ujętych otworem K-7 wraz z aktualizacją poziomu eksploatacyjnego otworu K-8 w Krynicy-Zdroju dla potrzeb ZPHU INEX Sp. z o.o.", ustalającą zasoby eksploatacyjne dotychczas niezagospodarowanego otworu oraz weryfikującą parametry eksploatacyjne jednego z udokumentowanych wcześniej ujęć wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wód leczniczych ujętych otworem K-11 w miejscowości Powroźnik dla potrzeb ZPHU INEX Sp. z o.o.", w której ustalono zasoby eksploatacyjne nowego ujęcia wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęć wód leczniczych 9M i 10M w Gorzanowie", ustalającą zasoby eksploatacyjne dotychczas niezagospodarowanych ujęć wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wód leczniczych ujętych otworem IN-4 w Muszynie dla potrzeb ZPHU INEX Sp. z o.o.", ustalającą zasoby eksploatacyjne nowego otworu w obrębie udokumentowanego wcześniej złoża wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną zasobów eksploatacyjnych wody leczniczej ujętej otworem PK-1 (św. Marcin) w Krzeszowicach dla potrzeb Ośrodka Rehabilitacji Narządu Ruchu Krzeszowice SP ZOZ", ustalającą zasoby eksploatacyjne nowego otworu w obrębie istniejącego już złoża wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęć wód leczniczych Anna i Anna II w Muszynie", ustalającą zasoby eksploatacyjne nowego otworu wraz z aktualizacją zasobów eksploatacyjnych ujęcia już istniejącego.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wody leczniczej z utworów paleogeńskich otworu P-8 w Muszynie", ustalającą zasoby eksploatacyjne nowego ujęcia w obrębie istniejącego już złoża wód leczniczych.
• "Dokumentację geologiczną wykonaną w związku z likwidacją otworu P-20 w miejscowości Piwniczna-Zdrój (obręb ew. Kokuszka)", przedstawiającą wyniki prac związanych z likwidacją otworu poszukiwawczego w celu ujęcia wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną zasobów eksploatacyjnych wód leczniczych ujętych otworami Z-2 w Żegiestowie i Z-3 w Zubrzyku dla potrzeb ZPHU INEX Sp. z o.o.", ustalającą zasoby eksploatacyjne dotychczas nieudokumentowanych otworów w obrębie nowego złoża wód leczniczych.

W 2016 r. Minister Środowiska zatwierdził dwie dokumentacje ustalające zasoby dyspozycyjne wód podziemnych zaliczonych do kopalin:

• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby dyspozycyjne wód leczniczych antykliny Iwonicza-Zdroju – Rudawki Rymanowskiej",
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby dyspozycyjne wód leczniczych zlewni Wilgi-rejon Swoszowice".

Pobór solanek, wód leczniczych i termalnych w 2016 r. wynosił 12 487 639,00 m³ i w porównaniu z rokiem poprzednim uległ zwiększeniu o 298 567,81 m³.

Uwaga: Przy zestawianiu poboru, w przypadku źródeł i samowypływów z ujęć wód podziemnych, podano tylko ilość wody wykorzystanej, a nie całkowitą ilość wody wypływającej z ujęcia.

Tabela 1. Wykaz solanek, wód leczniczych i termalnych – w układzie regionalnym w tys. m³, m³/h, m³/rok (wg stanu na 31.12.2016 r.)

Tabela 2. Wykaz solanek, wód leczniczych i termalnych – w układzie wojewódzkim w tys. m³, m³/h, m³/rok (wg stanu na 31.12.2016 r.)

Opracowali: L. Skrzypczyk, J. Sokołowski

2015

Uwzględniając szczególne walory niektórych wód podziemnych, wynikające z ich mineralizacji i właściwości fizyko-chemicznych, ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. 2015 poz. 196, j.t., ze zm.) w art. 5 zalicza solanki, wody lecznicze i wody termalne, w odróżnieniu od zwykłych wód podziemnych, do kopalin.

Przed wejściem w życie ustawy Prawo geologiczne i górnicze z dnia 9 czerwca 2011 r. liczbę złóż solanek, wód leczniczych i termalnych określało rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 r. w sprawie złóż wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz złóż innych kopalin leczniczych, a także zaliczenia kopalin pospolitych z określonych złóż lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych (Dz. U. Nr 32, poz. 220, ze zm.). Obecnie, po rezygnacji z ww. aktu wykonawczego, do solanek, wód leczniczych i termalnych zalicza się wszystkie wody podziemne spełniające wymagania określone ustawą Prawo geologiczne i górnicze, przy czym w rozumieniu ustawy (art. 203 ust. 1) złoża solanek, wód leczniczych i termalnych, które na podstawie dotychczasowych przepisów zostały uznane za kopaliny, nadal nimi pozostają.

Solanka: do solanek zalicza się wody podziemne o zawartości rozpuszczonych składników mineralnych stałych wynoszącej co najmniej 35 g/dm³. Mając na uwadze cel wydobycia do solanek zalicza się tylko wody ze złoża Łapczyca, w województwie małopolskim. Solanki te, występujące w piaskowcach miocenu zapadliska przedkarpackiego, są wykorzystywane do produkcji soli leczniczej i solanki kąpielowej. Wody o podobnym składzie chemicznym (silnie zmineralizowane wody typu Cl–Na lub Cl–Na–Ca, z podwyższoną zawartością jodu) występują powszechnie, zwłaszcza na Niżu Polskim, na dużych głębokościach, przeważnie rzędu kilku tysięcy metrów.

Woda lecznicza: wodami leczniczymi są wody podziemne nie zanieczyszczone pod względem chemicznym i mikrobiologicznym, o naturalnej zmienności cech fizycznych i chemicznych, spełniające co najmniej jeden z następujących warunków:

• zawartość rozpuszczonych składników mineralnych stałych – nie mniej niż 1 000 mg/dm³,
• zawartość jonu żelazawego – nie mniej niż 10 mg/dm³ (wody żelaziste),
• zawartość jonu fluorkowego – nie mniej niż 2 mg/dm³ (wody fluorkowe),
• zawartość jonu jodkowego – nie mniej niż 1 mg/dm³ (wody jodkowe),
• zawartość siarki dwuwartościowej – nie mniej niż 1 mg/dm³ (wody siarczkowe),
• zawartość kwasu metakrzemowego – nie mniej niż 70 mg/dm³ (wody krzemowe),
• zawartość radonu – nie mniej niż 74 Bq (wody radonowe),
• zawartość dwutlenku węgla niezwiązanego – nie mniej niż 250 mg/dm³ (250-1 000 mg/dm³ wody kwasowęglowe, > 1 000 mg/dm³ szczawy),

Większość wód leczniczych występuje w uzdrowiskach i miejscowościach zgrupowanych w południowej części Polski, obejmującej Sudety i Karpaty wraz z zapadliskiem przedkarpackim. Znajduje się tu ponad 70% ogólnej liczby uzdrowisk i miejscowości z wodami leczniczymi w Polsce. Ponadto, wody lecznicze w większym nagromadzeniu występują na Pomorzu Zachodnim oraz w kilkunastu miejscach na pozostałej części Niżu Polskiego. Wody lecznicze wykorzystywane są powszechnie do celów balneoterapeutycznych (m.in. kąpiele, inhalacje, kuracja pitna), do celów rozlewniczych (m.in. w Krynicy-Zdroju, Muszynie, Piwnicznej-Zdrój, Wysowej, Polanicy-Zdroju, Busko-Zdroju) oraz do wytwarzania produktów zdrojowych takich jak sole, ługi, szlamy, preparaty farmaceutyczne (m.in. w Ciechocinku, Dębowcu, Iwoniczu-Zdroju, Rabce-Zdroju).

Wody potencjalnie lecznicze, tj. zmineralizowane wody podziemne (o mineralizacji powyżej 1 000 mg/dm³) i wody swoiste występują na obszarze Polski stosunkowo powszechnie, na różnych głębokościach, przeważnie głębiej niż poziomy wód zwykłych. Zmienność budowy geologicznej i warunków hydrogeologicznych powoduje znaczne zróżnicowanie składu chemicznego tych wód (fig. 1), wśród których wyróżnia się:

• silnie zmineralizowane wody chlorkowe, głównie typu Cl–Na, często jodkowe, termalne,
• średnio zmineralizowane wody wodorowęglanowe, głównie typu HCO₃–Ca–(Mg), nasycone dwutlenkiem węgla, niekiedy żelaziste,
• średnio lub nisko zmineralizowane wody siarczanowe, siarczkowe,
• wody swoiste o różnym stopniu zmineralizowania: żelaziste, fluorkowe, jodkowe, siarczkowe, krzemowe, radonowe, termalne.

Fig. 1. Występowanie poszczególnych typów chemicznych wód leczniczych i zmineralizowanych

Woda termalna: do wód termalnych zalicza się wody podziemne posiadające na wypływie z ujęcia temperaturę co najmniej 20^oC. Zważając na sposób wykorzystania do wód termalnych zalicza się wody eksploatowane przede wszystkim do celów ciepłowniczych i rekreacyjnych.

Wody termalne w Polsce występują na znacznej części Niżu Polskiego w rozległych zbiornikach o regionalnym znaczeniu, a także w Karpatach i na ich przedgórzu oraz w Sudetach, gdzie złoża mają charakter niewielkich basenów (Podhale) lub są ograniczone do stref tektonicznych (fig. 2).

Fig. 2. Występowanie wód termalnych w Polsce

W obrębie Niżu Polskiego najkorzystniejsze warunki do wykorzystania wód termalnych panują w utworach kredy dolnej i jury dolnej, występujących w obrębie rozległych zbiorników hydrogeologicznych. W Karpatach wody termalne występują w utworach kredy oraz paleogenu i neogenu, a także w utworach triasowych niecki podhalańskiej – śródgórskiego basenu, charakteryzującego się niewielką powierzchnią i dużym zaangażowaniem tektonicznym. Na przedgórzu Karpat wody termalne występują w utworach kambryjskich, dewońsko-karbońskich, jurajskich, kredowych i mioceńskich. Na obszarze sudeckim najbardziej perspektywicznym obszarem do ujęcia wód termalnych jest rejon Jeleniej Góry. Kolektorem wód termalnych są tu silnie zaangażowane tektonicznie magmowe i metamorficzne utwory karbonu. Ponadto wody termalne występują m.in. w Lądku-Zdroju, Dusznikach-Zdroju oraz położonym na wschód od Sudetów Grabinie k. Niemodlina. Wody termalne są wykorzystywane do celów grzewczych (Podhale, Mszczonów, Uniejów, Pyrzyce, Stargard Szczeciński), rekreacyjnych (m.in. Podhale, Uniejów, Mszczonów, Poznań) i balneoterapeutycznych (Uniejów).

Solankami, wodami leczniczym i termalnymi nie są wody pochodzące z odwadniania wyrobisk górniczych.

Prezentowany bilans za 2015 r. zawiera dane o zasobach eksploatacyjnych i zasobach dyspozycyjnych oraz o wielkości wydobycia wód podziemnych zaliczonych do kopalin (solanek, wód leczniczych i wód termalnych). Zestawienie bilansowe opracowano dla poszczególnych złóż solanek, wód leczniczych i termalnych zarejestrowanych w bazach danych MIDAS oraz Bank Wód Podziemnych Zaliczonych do Kopalin MINERALNE, na podstawie sprawozdań użytkowników tych złóż, które wpłynęły do Państwowego Instytutu Geologicznego-Państwowego Instytutu Badawczego w Warszawie do dnia 31 marca 2016 r. Bilans zasobów zestawiono zarówno w podziale regionalnym na jednostki hydrogeologiczne wg Paczyńskiego i Płochniewskiego (1996) (tab. 1) jak i wojewódzkim (tab. 2).

W 2015 r. liczba złóż wód podziemnych zaliczonych do kopalin wynosiła 132, a zasoby eksploatacyjne ujęć tych wód udokumentowano w ilości 5 829,38 m³/h. W rozpatrywanym okresie Minister Środowiska oraz właściwi miejscowo marszałkowie województw zatwierdzili następujące dokumentacje hydrogeologiczne, sporządzone w celu ustalenia zasobów eksploatacyjnych ujęć wód leczniczych i termalnych:

• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych Poddębice GT-2 z utworów kredy dolnej w miejscowości Poddębice", opracowany w związku ze zmianą zasobów eksploatacyjnych otworu.
• "Dokumentację hydrogeologiczną otworu Marcin wykonanego w celu ujęcia wód leczniczych w miejscowości Złockie wraz z projektem jego likwidacji", niekończącą się ustaleniem zasobów eksploatacyjnych nowo wykonanego ujęcia wód leczniczych, obecnie już zlikwidowanego.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wody leczniczej z utworów paleogeńskich otworu A-8 w Andrzejówce oraz otworów M-11 i M-13 w Miliku wraz z aktualizacją zasobów eksploatacyjnych ujęć M-6 i M-9 w Miliku", ustalającą zasoby eksploatacyjne nowo wykonanych ujęć wraz z aktualizacją zasobów eksploatacyjnych otworów już istniejących w obrębie złoża.
• "Dodatek do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne wody leczniczej z utworów trzeciorzędowych ujęć Z-2 i Z-3a w miejscowości Zubrzyk", opracowany w związku ze zmianą zasobów eksploatacyjnych ujęć.
• "Dokumentację hydrogeologiczną określającą warunki hydrogeologiczne w związku z wtłaczaniem wód do górotworu otworem Biały Dunajec PAN-1 w miejscowości Biały Dunajec", opracowaną w związku z aktualizacją parametrów zatłaczania otworu chłonnego.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych Wołczyn VII A złoża Wołczyn w Wołczynie", sporządzoną w wyniku konieczności zaktualizowania zasobów eksploatacyjnych ujęcia.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych OB-1 złoża Opatkowice w Krakowie-Opatkowicach", ustalającą zasoby eksploatacyjne dotychczas niezagospodarowanego otworu, ostatecznie uchyloną do czasu wyjaśnienia kwestii formalno-prawnych.
• "Dodatek nr 2 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych Dobrowoda G-1 w miejscowości Dobrowoda", sporządzony w związku z koniecznością aktualizacji ustaleń wcześniejszej dokumentacji.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wody leczniczej z utworów paleogeńskich otworów P-17 i P-18 w Piwnicznej-Zdroju", ustalającą zasoby eksploatacyjne nowych otworów eksploatacyjnych w obrębie istniejącego złoża wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych z utworów jury górnej i jury środkowej w Celejowie", ustalającą zasoby eksploatacyjne otworu, udostępniającego nowe, dotychczas nieudokumentowane złoże wód termalnych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wód leczniczych ujętych otworem P-IV wraz z aktualizacją poziomu eksploatacyjnego otworu P-III w Powroźniku dla potrzeb PW Mineral Complex Sp. z o.o.", w której ustalono zasoby eksploatacyjne nowego ujęcia oraz zaktualizowano parametry eksploatacyjne sąsiedniego ujęcia w obrębie złoża.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wody leczniczej ujętej otworem Z-8 w miejscowości Zubrzyk", ustalającą zasoby eksploatacyjne nowego otworu w obrębie udokumentowanego wcześniej złoża wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wody leczniczej z utworów paleogeńskich otworu Grunwald-1 w Muszynie", ustalającą zasoby eksploatacyjne nowego otworu w obrębie udokumentowanego wcześniej złoża wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną otworu Karolina wykonanego w Muszynie w celu ujęcia wód leczniczych", ustalającą zasoby eksploatacyjne nowego otworu w obrębie istniejącego już złoża wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych i leczniczych Cudzynowice GT-1 z utworów górnej kredy", ustalającą zasoby eksploatacyjne otworu, udostępniającego nowe, dotychczas nieudokumentowane złoże wód termalnych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną zlikwidowanego otworu P-5 w miejscowości Muszyna (otwór poszukiwawczo-rozpoznawczy w celu ujęcia wód leczniczych)", przedstawiającą wyniki wykonanych prac.

W 2015 r. Minister Środowiska nie zatwierdził żadnej dokumentacji ustalającej zasoby dyspozycyjne wód podziemnych zaliczonych do kopalin.

Pobór solanek, wód leczniczych i termalnych w 2015 r. wynosił 12 189 071,19 m³ i w porównaniu z rokiem poprzednim uległ zwiększeniu o 1 059 491,76 m³.

Uwaga: Przy zestawianiu poboru, w przypadku źródeł i samowypływów z ujęć wód podziemnych, podano tylko ilość wody wykorzystanej, a nie całkowitą ilość wody wypływającej z ujęcia.

Tabela 1. Wykaz solanek, wód leczniczych i termalnych – w układzie regionalnym w tys. m³, m³/h, m³/rok (wg stanu na 31.12.2015 r.)

Tabela 2. Wykaz solanek, wód leczniczych i termalnych – w układzie wojewódzkim w tys. m³, m³/h, m³/rok (wg stanu na 31.12.2015 r.)

Opracowali: L. Skrzypczyk, J. Sokołowski

2014

Uwzględniając szczególne walory niektórych wód podziemnych, wynikające z ich mineralizacji i właściwości fizyko-chemicznych, ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. 2015 Nr 196, j.t.) w art. 5 zalicza solanki, wody lecznicze i wody termalne, w odróżnieniu od zwykłych wód podziemnych, do kopalin.

Przed wejściem w życie ustawy Prawo geologiczne i górnicze z dnia 9 czerwca 2011 r. liczbę złóż solanek, wód leczniczych i termalnych określało rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 r. w sprawie złóż wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz złóż innych kopalin leczniczych, a także zaliczenia kopalin pospolitych z określonych złóż lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych (Dz. U. Nr 32, poz. 220, ze zm.). Obecnie, po rezygnacji z ww. aktu wykonawczego, do solanek, wód leczniczych i termalnych zalicza się wszystkie wody podziemne spełniające wymagania określone ustawą Prawo geologiczne i górnicze, przy czym w rozumieniu ustawy (art. 203 ust. 1) złoża solanek, wód leczniczych i termalnych, które na podstawie dotychczasowych przepisów zostały uznane za kopaliny, nadal nimi pozostają.

Solanka: do solanek zalicza się wody podziemne o zawartości rozpuszczonych składników mineralnych stałych wynoszącej co najmniej 35 g/dm³. Mając na uwadze cel wydobycia do solanek zalicza się tylko wody ze złoża Łapczyca, w województwie małopolskim. Solanki te, występujące w piaskowcach miocenu zapadliska przedkarpackiego, są wykorzystywane do produkcji soli leczniczej i solanki kąpielowej. Wody o podobnym składzie chemicznym (silnie zmineralizowane wody typu Cl–Na lub Cl–Na–Ca, z podwyższoną zawartością jodu) występują powszechnie, zwłaszcza na Niżu Polskim, na dużych głębokościach, przeważnie rzędu kilku tysięcy metrów.

Woda lecznicza: wodami leczniczymi są wody podziemne nie zanieczyszczone pod względem chemicznym i mikrobiologicznym, o naturalnej zmienności cech fizycznych i chemicznych, spełniające co najmniej jeden z następujących warunków:

• zawartość rozpuszczonych składników mineralnych stałych – nie mniej niż 1 000 mg/dm³,
• zawartość jonu żelazawego – nie mniej niż 10 mg/dm³ (wody żelaziste),
• zawartość jonu fluorkowego – nie mniej niż 2 mg/dm³ (wody fluorkowe),
• zawartość jonu jodkowego – nie mniej niż 1 mg/dm³ (wody jodkowe),
• zawartość siarki dwuwartościowej – nie mniej niż 1 mg/dm³ (wody siarczkowe),
• zawartość kwasu metakrzemowego – nie mniej niż 70 mg/dm³ (wody krzemowe),
• zawartość radonu – nie mniej niż 74 Bq (wody radonowe),
• zawartość dwutlenku węgla niezwiązanego – nie mniej niż 250 mg/dm³ (250-1 000 mg/dm³ wody kwasowęglowe, > 1 000 mg/dm³ szczawy),

Większość wód leczniczych występuje w uzdrowiskach i miejscowościach zgrupowanych w południowej części Polski, obejmującej Sudety i Karpaty wraz z zapadliskiem przedkarpackim. Znajduje się tu ponad 70% ogólnej liczby uzdrowisk i miejscowości z wodami leczniczymi w Polsce. Ponadto, wody lecznicze w większym nagromadzeniu występują na Pomorzu Zachodnim oraz w kilkunastu miejscach na pozostałej części Niżu Polskiego. Wody lecznicze wykorzystywane są powszechnie do celów balneoterapeutycznych (m.in. kąpiele, inhalacje, kuracja pitna), do celów rozlewniczych (m.in. w Krynicy-Zdroju, Muszynie, Piwnicznej-Zdrój, Wysowej, Polanicy-Zdroju, Busko-Zdroju) oraz do wytwarzania produktów zdrojowych takich jak sole, ługi, szlamy, preparaty farmaceutyczne (m.in. w Ciechocinku, Dębowcu, Iwoniczu-Zdroju, Rabce-Zdroju).

Wody potencjalnie lecznicze, tj. zmineralizowane wody podziemne (o mineralizacji powyżej 1 000 mg/dm3) i wody swoiste występują na obszarze Polski stosunkowo powszechnie, na różnych głębokościach, przeważnie głębiej niż poziomy wód zwykłych. Zmienność budowy geologicznej i warunków hydrogeologicznych powoduje znaczne zróżnicowanie składu chemicznego tych wód (fig. 1), wśród których wyróżnia się:

• silnie zmineralizowane wody chlorkowe, głównie typu Cl–Na, często jodkowe, termalne,
• średnio zmineralizowane wody wodorowęglanowe, głównie typu HCO₃–Ca–(Mg), nasycone dwutlenkiem węgla, niekiedy żelaziste,
• średnio lub nisko zmineralizowane wody siarczanowe, siarczkowe,
• wody swoiste o różnym stopniu zmineralizowania: żelaziste, fluorkowe, jodkowe, siarczkowe, krzemowe, radonowe, termalne.

Fig. 1. Występowanie poszczególnych typów chemicznych wód leczniczych i zmineralizowanych

Woda termalna: do wód termalnych zalicza się wody podziemne posiadające na wypływie z ujęcia temperaturę co najmniej 20^oC. Zważając na sposób wykorzystania do wód termalnych zalicza się wody eksploatowane przede wszystkim do celów ciepłowniczych i rekreacyjnych.

Wody termalne w Polsce występują na znacznej części Niżu Polskiego w rozległych zbiornikach o regionalnym znaczeniu, a także w Karpatach i na ich przedgórzu oraz w Sudetach, gdzie złoża mają charakter niewielkich basenów (Podhale) lub są ograniczone do stref tektonicznych (fig. 2).

Fig. 2. Występowanie wód termalnych w Polsce

W obrębie Niżu Polskiego najkorzystniejsze warunki do wykorzystania wód termalnych panują w utworach kredy dolnej i jury dolnej, występujących w obrębie rozległych zbiorników hydrogeologicznych. W Karpatach wody termalne występują w utworach kredy oraz paleogenu i neogenu, a także w utworach triasowych niecki podhalańskiej – śródgórskiego basenu, charakteryzującego się niewielką powierzchnią i dużym zaangażowaniem tektonicznym. Na przedgórzu Karpat wody termalne występują w utworach kambryjskich, dewońsko-karbońskich, jurajskich, kredowych i mioceńskich. Na obszarze sudeckim najbardziej perspektywicznym obszarem do ujęcia wód termalnych jest rejon Jeleniej Góry. Kolektorem wód termalnych są tu silnie zaangażowane tektonicznie magmowe i metamorficzne utwory karbonu. Ponadto wody termalne występują m.in. w Lądku-Zdroju, Dusznikach-Zdroju oraz położonym na wschód od Sudetów Grabinie k. Niemodlina. Wody termalne są wykorzystywane do celów grzewczych (Podhale, Mszczonów, Uniejów, Pyrzyce, Stargard Szczeciński), rekreacyjnych (m.in. Podhale, Uniejów, Mszczonów, Poznań) i balneoterapeutycznych (Uniejów).

Solankami, wodami leczniczym i termalnymi nie są wody pochodzące z odwadniania wyrobisk górniczych.

Prezentowany bilans za 2014 r. zawiera dane o zasobach eksploatacyjnych i zasobach dyspozycyjnych oraz o wielkości wydobycia wód podziemnych zaliczonych do kopalin (solanek, wód leczniczych i wód termalnych). Zestawienie bilansowe opracowano dla poszczególnych złóż solanek, wód leczniczych i termalnych zarejestrowanych w bazach danych MIDAS oraz Bank Wód Podziemnych Zaliczonych do Kopalin MINERALNE, na podstawie sprawozdań użytkowników tych złóż, które wpłynęły do Państwowego Instytutu Geologicznego-Państwowego Instytutu Badawczego w Warszawie do dnia 31 marca 2015 r. Bilans zasobów zestawiono zarówno w podziale regionalnym na jednostki hydrogeologiczne wg Paczyńskiego i Płochniewskiego (1996) (tab. 1) jak i wojewódzkim (tab. 2).

W 2014 r. liczba złóż wód podziemnych zaliczonych do kopalin wynosiła 129, a zasoby eksploatacyjne ujęć tych wód udokumentowano w ilości 5 344,98 m³/h. W rozpatrywanym okresie Minister Środowiska oraz właściwi miejscowo marszałkowie województw zatwierdzili następujące dokumentacje hydrogeologiczne, sporządzone w celu ustalenia zasobów eksploatacyjnych ujęć wód leczniczych i termalnych:

• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalająca zasoby eksploatacyjne wody leczniczej z utworów paleogeńskich otworu WK-1 w Muszynie", ustalającą zasoby eksploatacyjne dotychczas niezagospodarowanego ujęcia w obrębie istniejącego złoża wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalająca zasoby eksploatacyjne otworu wiertniczego Lipa-Zdrój-1 ujmującego wody lecznicze z utworów trzeciorzędowych (tortońskich) w miejscowości Lipa", ustalającą zasoby eksploatacyjne otworu, udostępniającego nowe, dotychczas nieudokumentowane, złoże wód leczniczych.
• Dodatek nr 2 do dokumentacji hydrogeologicznej zasobów eksploatacyjnych wód leczniczych ujętych otworami IN-1, IN-2 i IN-3 w Muszynie w związku z wykonaniem otworu zastępczego IN-2bis", opracowaną na skutek likwidacji nieużytkowanego od lat ujęcia wód leczniczych IN-2 i odwiercenia w jego miejsce otworu zastępczego.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne otworu poszukiwawczego Gustaw ujmującego wody lecznicze z utworów jurajskich w miejscowości Kołobrzeg", ustalającą zasoby eksploatacyjne nowego otworu eksploatacyjnego w obrębie istniejącego złoża wód leczniczych.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne ujęć wód leczniczych z utworów trzeciorzędowych dla otworów M-4, M-6, M-9 w Miliku", opracowany w związku z aktualizacją parametrów eksploatacyjnych ujęcia M-4.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wody leczniczej z utworów paleogeńskich otworu K-1 w Miliku", sporządzoną w wyniku konieczności zaktualizowania ustaleń wcześniejszej dokumentacji.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne ujęcia leczniczych wód siarczkowych Busko C-1 z utworów kredy górnej w miejscowości Busko-Zdrój", sporządzony w wyniku konieczności zaktualizowania ustaleń wcześniejszej dokumentacji.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych Dar Natury z utworów neogenu i kredy górnej w miejscowości Piestrzec", ustalającą zasoby eksploatacyjne otworu, udostępniającego nowe, dotychczas nieudokumentowane, złoże wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wód termalnych z utworów eocenu i triasu ujętych otworem Bańska PGP-3 w miejscowości Bańska Niżna", ustalającą zasoby eksploatacyjne nowego otworu eksploatacyjnego w obrębie istniejącego złoża wód termalnych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wód leczniczych z wypływu W-VI-32 (komora Z-32) zlokalizowanego na poziomie VI i z wypływu W-VII-16 (komora Layer, d. Fornalska 2) zlokalizowanego na poziomie VII w Kopalni Soli Wieliczka", ustalającą zasoby eksploatacyjne dotychczas nieudokumentowanych wypływów leczniczych wód kopalnianych.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej zasobów eksploatacyjnych ujęcia wód termalnych z utworów jury dolnej w Skierniewicach w związku z ustaleniem zasobów eksploatacyjnych otworu Skierniewice GT-1 oraz określeniem warunków wtłoczenia wód do górotworu", w którym ustalono zasoby eksploatacyjne ujęcia GT-1, dotychczas przeznaczonego jako otwór chłonny.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych otworem KT-1 w Karpnikach k. Jeleniej Góry", ustalającą zasoby eksploatacyjne otworu, udostępniającego nowe, dotychczas nieudokumentowane, złoże wód termalnych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych otworem ST-1 w Staniszowie k. Jeleniej Góry", ustalającą zasoby eksploatacyjne otworu, udostępniającego nowe, dotychczas nieudokumentowane, złoże wód termalnych.

W 2014 r. Minister Środowiska nie zatwierdził żadnej dokumentacji ustalającej zasoby dyspozycyjne wód podziemnych zaliczonych do kopalin.

Pobór solanek, wód leczniczych i termalnych w 2014 r. wynosił 11 129 579,43 m³ i w porównaniu z rokiem poprzednim uległ zwiększeniu o 1 252 745,70 m³.

Uwaga: Przy zestawianiu poboru, w przypadku źródeł i samowypływów z ujęć wód podziemnych, podano tylko ilość wody wykorzystanej, a nie całkowitą ilość wody wypływającej z ujęcia.

Tabela 1. Wykaz solanek, wód leczniczych i termalnych – w układzie regionalnym w tys. m³, m³/h (wg stanu na 31.12.2014 r.)

Tabela 2. Wykaz solanek, wód leczniczych i termalnych – w układzie wojewódzkim w tys. m³, m³/h, m³/rok (wg stanu na 31.12.2014 r.)

Opracowali: L. Skrzypczyk, J. Sokołowski

2013

Uwzględniając szczególne walory niektórych wód podziemnych, wynikające z ich mineralizacji i właściwości fizyko-chemicznych, ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. Nr 163, poz. 981 ze zm.) w art. 5 zalicza solanki, wody lecznicze i wody termalne (w odróżnieniu od zwykłych wód podziemnych) do kopalin.

W ubiegłych latach liczbę złóż solanek, wód leczniczych i termalnych określało rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 r. w sprawie złóż wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz złóż innych kopalin leczniczych, a także zaliczenia kopalin pospolitych z określonych złóż lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych (Dz. U. Nr 32, poz. 220, ze zm.). Obecnie, po rezygnacji z ww. aktu wykonawczego, do solanek, wód leczniczych i termalnych zalicza się wszystkie wody podziemne spełniające wymagania określone ustawą Prawo geologiczne i górnicze, przy czym w rozumieniu ustawy (art. 203 ust. 1) złoża solanek, wód leczniczych i termalnych, które na podstawie dotychczasowych przepisów zostały uznane za kopaliny, nadal nimi pozostają.

Solanka: do solanek zalicza się wody podziemne o zawartości rozpuszczonych stałych składników mineralnych wynoszącej co najmniej 35 g/dm³. Rozporządzenie Rady Ministrów do solanek zalicza jedynie wody ze złoża w miejscowości Łapczyca, w województwie małopolskim. Solanki te, występujące w piaskowcach miocenu, są wykorzystywane do produkcji soli leczniczej i solanki kąpielowej. Wody o podobnym składzie chemicznym (silnie zmineralizowane wody typu Cl–Na lub Cl–Na–Ca) występują powszechnie, zwłaszcza na Niżu Polskim, na dużych głębokościach, przeważnie rzędu kilku tysięcy metrów.

Woda lecznicza: wodami leczniczymi określa się wody podziemne nie zanieczyszczone pod względem chemicznym i mikrobiologicznym, o naturalnej zmienności cech fizycznych i chemicznych, spełniające co najmniej jeden z następujących warunków:

• zawartość rozpuszczonych składników mineralnych stałych – nie mniej niż 1 000 mg/dm³,
• zawartość jonu żelazawego – nie mniej niż 10 mg/dm³ (wody żelaziste),
• zawartość jonu fluorkowego – nie mniej niż 2 mg/dm³ (wody fluorkowe),
• zawartość jonu jodkowego – nie mniej niż 1 mg/dm³ (wody jodkowe),
• zawartość siarki dwuwartościowej – nie mniej niż 1 mg/dm³ (wody siarczkowe),
• zawartość kwasu metakrzemowego – nie mniej niż 70 mg/dm³ (wody krzemowe),
• zawartość radonu – nie mniej niż 74 Bq (wody radonowe),
• zawartość dwutlenku węgla niezwiązanego – nie mniej niż 250 mg/dm³ (250-999 mg/dm³ wody kwasowęglowe, ≥1 000 mg/dm³ szczawa),

Większość wód leczniczych występuje w uzdrowiskach i miejscowościach zgrupowanych w południowej części Polski, obejmującej Sudety i Karpaty wraz z zapadliskiem przedkarpackim. Znajduje się tu ponad 70 % uzdrowisk i miejscowości z wodami leczniczymi. Ponadto, wody lecznicze w większym nagromadzeniu występują na Pomorzu Zachodnim oraz w kilkunastu miejscach na pozostałej części Niżu Polskiego. Wody lecznicze wykorzystywane są powszechnie do celów balneologicznych (kąpiele, inhalacje, kuracja pitna), do celów rozlewniczych (m.in. Krynica-Zdrój, Muszyna, Piwniczna-Zdrój, Wysowa, Polanica-Zdrój, Busko-Zdrój) oraz do wytwarzania produktów zdrojowych takich jak sole, ługi, szlamy, preparaty farmaceutyczne (m.in. Ciechocinek, Dębowiec, Iwonicz-Zdrój, Rabka-Zdrój).

Zmineralizowane wody podziemne (o mineralizacji powyżej 1 000 mg/dm³, Słownik hydrogeologiczny, 2002) i wody swoiste, nie uznane za lecznicze, występują na obszarze Polski stosunkowo powszechnie, na różnych głębokościach, przeważnie głębiej niż poziomy wód zwykłych. Zmienność budowy geologicznej i warunków hydrogeologicznych powoduje znaczne zróżnicowanie składu chemicznego tych wód (fig. 1), wśród których wyróżnia się:

• silnie zmineralizowane wody chlorkowe, głównie typu Cl–Na, (J), (S), (termalne),
• wody wodorowęglanowe, głównie typu HCO₃–Ca–(Mg), (Fe), (CO₂)
• wody swoiste o różnym stopniu zmineralizowania (Fe, F, J, S, H₂SiO₃, Rn, termalne).

Fig. 1. Występowanie poszczególnych typów chemicznych wód leczniczych i zmineralizowanych (wg Paczyński, 2002; wersja uproszczona)

Woda termalna: do wód termalnych zalicza się wody podziemne występujące we wszystkich jednostkach geologicznych (ze wszystkich złóż), posiadające na wypływie z ujęcia temperaturę co najmniej 20^oC, z wyjątkiem wód odprowadzanych z odwodnienia czynnych zakładów górniczych i odwodnienia nieczynnych wyrobisk.

Wody termalne w Polsce występują na znacznej części Niżu Polskiego w rozległych zbiornikach o regionalnym znaczeniu, a także w Karpatach i na ich przedgórzu oraz w Sudetach, gdzie złoża mają charakter niewielkich basenów (Podhale) lub są ograniczone do stref tektonicznych (fig. 2).

Fig. 2. Występowanie wód termalnych w Polsce (wg Płochniewski, 1994; wersja uproszczona z uzupełnieniami autorów)

W obrębie Niżu Polskiego najbardziej perspektywiczne do wykorzystania są wody termalne z utworów kredy dolnej i jury dolnej, występujące w obrębie rozległych zbiorników hydrogeologicznych. W Karpatach wody termalne występują w utworach kredy oraz paleogenu i neogenu, a także w utworach triasowych niecki podhalańskiej – śródgórskiego basenu, charakteryzującego się niewielką powierzchnią i dużym zaangażowaniem tektonicznym. Na przedgórzu Karpat wody termalne występują w utworach kambryjskich, dewońsko-karbońskich, jurajskich, kredowych i mioceńskich. Na obszarze sudeckim najbardziej perspektywiczny jest poziom wodonośny w utworach karbonu w rejonie Jeleniej Góry (Cieplice Śląskie-Zdrój). Ponadto wody termalne występują m.in. w Lądku-Zdroju, Dusznikach-Zdroju oraz położonym na wschód od Sudetów Grabinie k. Niemodlina. Wody termalne są wykorzystywane do celów grzewczych, rekreacyjnych i balneologicznych.

Solankami, wodami leczniczym i termalnymi nie są wody pochodzące z odwadniania wyrobisk górniczych.

Prezentowany bilans za 2013 r. zawiera dane o zasobach eksploatacyjnych i zasobach dyspozycyjnych oraz o wielkości wydobycia wód podziemnych zaliczonych do kopalin (solanek, wód leczniczych i wód termalnych). Zestawienie bilansowe opracowano dla poszczególnych złóż solanek, wód leczniczych i termalnych zarejestrowanych w bazach danych MIDAS oraz Bank HYDRO MINERALNE, na podstawie sprawozdań użytkowników tych złóż, które wpłynęły do Państwowego Instytutu Geologicznego-Państwowego Instytutu Badawczego w Warszawie do dnia 15.03.2014 r. Bilans zasobów zestawiono zarówno w podziale regionalnym na jednostki hydrogeologiczne wg Paczyńskiego i Płochniewskiego (1996) (tab. 1) jak i wojewódzkim (tab. 2).

W 2013 r. liczba złóż wód podziemnych zaliczonych do kopalin wynosiła 123, a zasoby eksploatacyjne ujęć tych wód udokumentowano w ilości 5 241,78 m³/h. W rozpatrywanym okresie Minister Środowiska oraz właściwi miejscowo marszałkowie województw zatwierdzili następujące dokumentacje hydrogeologiczne, sporządzone w celu ustalenia zasobów eksploatacyjnych ujęć wód leczniczych i termalnych:

• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalająca zasoby eksploatacyjne wód leczniczych ujętych otworem GZ-1 z utworów jurajskich i ujętych otworem GZ-2 z utworów kredowych w Gołdapi", ustalającą zasoby eksploatacyjne dwóch otworów, udostępniających nowe, dotychczas nieudokumentowane, złoże wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalająca zasoby eksploatacyjne wody leczniczej z utworów paleogeńskich otworu P-4 w miejscowości Muszyna", opracowaną w związku z rozbudową ujęcia o nowy otwór eksploatacyjny P-4.
• "Dokumentację hydrogeologiczną zasobów wód leczniczych ujęć Wielka Pieniawa, Pieniawa Józefa 1 i 2 w miejscowości Polanica-Zdrój", sporządzoną w wyniku konieczności zaktualizowania ustaleń wcześniejszych dokumentacji.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych z utworów jury dolnej w otworze Trzęsacz GT-1", ustalającą zasoby eksploatacyjne otworu, udostępniającego nowe, dotychczas nieudokumentowane, złoże wód termalnych.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej podziemnych wód mineralnych z utworów paleogenu – otwór Rabka IG-1 i utworów kredy-paleogenu – otwór Poręba Wielka IG-1 w związku z ustaleniem nowych zasobów eksploatacyjnych wód termalnych otworu Poręba Wielka IG-1 w miejscowości Poręba Wielka", opracowany w związku z przystosowaniem do eksploatacji nieużytkowanego dotychczas hydrogeologicznego otworu badawczego.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych „Szymoszkowa GT-1”w miejscowości Zakopane", opracowany w celu aktualizacji zasobów eksploatacyjnych istniejącego ujęcia.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalająca zasoby eksploatacyjne ujęć wód leczniczych z utworów kredy dolnej w Świnoujściu", sporządzoną w wyniku konieczności zaktualizowania ustaleń wcześniejszych dokumentacji.
• "Dodatek Nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne wód leczniczych w rejonie Krynicy Dolnej, Muszyny, Powroźnika i Jastrzębika w związku z likwidacją otworu P-15 z wodą leczniczą w Jastrzębiku.", wykonany na skutek likwidacji nieużytkowanego od lat ujęcia wód leczniczych.
• "Aneks nr 3 do dokumentacji hydrogeologicznej złoża solanek jodowo-bromowych z utworów trzeciorzędowych dla obszaru górniczego Łapczyca", opracowany w związku z aktualizacją ustaleń dokumentacji archiwalnych.

W 2013 r. Minister Środowiska nie przyjął żadnej dokumentacji ustalającej zasoby dyspozycyjne wód podziemnych zaliczonych do kopalin.

Pobór solanek, wód leczniczych i termalnych w 2013 r. wynosił 9 134 029,00 m³ i w porównaniu z rokiem poprzednim uległ zwiększeniu o 1 071 192,73 m³.

Uwaga: Przy zestawianiu poboru, w przypadku źródeł i samowypływów z ujęć wód podziemnych, podano tylko ilość wody wykorzystanej, a nie całkowitą ilość wody wypływającej z ujęcia.

Tabela 1. Wykaz solanek, wód leczniczych i termalnych – w układzie regionalnym w tys. m³, m³/h (wg stanu na 31.12.2013 r.)

Tabela 2. Wykaz solanek, wód leczniczych i termalnych – w układzie wojewódzkim w tys. m³, m³/h, m³/rok (wg stanu na 31.12.2013 r.)

Opracowali: L. Skrzypczyk, J. Sokołowski

2012

Uwzględniając szczególne walory niektórych wód podziemnych, wynikające z ich mineralizacji i właściwości fizyko-chemicznych, ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. Nr 163, poz. 981) w art. 5 zalicza solanki, wody lecznicze i wody termalne (w odróżnieniu od zwykłych wód podziemnych) do kopalin.

W ubiegłych latach liczbę złóż solanek, wód leczniczych i termalnych określało rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 r. w sprawie złóż wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz złóż innych kopalin leczniczych, a także zaliczenia kopalin pospolitych z określonych złóż lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych (Dz. U. Nr 32, poz. 220, ze zm.). Obecnie, po rezygnacji z ww. aktu wykonawczego, do solanek, wód leczniczych i termalnych zalicza się wszystkie wody podziemne spełniające wymagania określone ustawą Prawo geologiczne i górnicze, przy czym w rozumieniu ustawy (art. 203 ust. 1) złoża solanek, wód leczniczych i termalnych, które na podstawie dotychczasowych przepisów zostały uznane za kopaliny, nadal nimi pozostają.

Solanka: do solanek zalicza się wody podziemne o zawartości rozpuszczonych stałych składników mineralnych wynoszącej co najmniej 35 g/dm³. Rozporządzenie Rady Ministrów do solanek zalicza jedynie wody ze złoża w miejscowości Łapczyca, w województwie małopolskim. Solanki te, występujące w piaskowcach miocenu, są wykorzystywane do produkcji soli leczniczej i solanki kąpielowej. Wody o podobnym składzie chemicznym (silnie zmineralizowane wody typu Cl–Na lub Cl–Na–Ca) występują powszechnie, zwłaszcza na Niżu Polskim, na dużych głębokościach, przeważnie rzędu kilku tysięcy metrów.

Woda lecznicza: wodami leczniczymi określa się wody podziemne nie zanieczyszczone pod względem chemicznym i mikrobiologicznym, o naturalnej zmienności cech fizycznych i chemicznych, spełniające co najmniej jeden z następujących warunków:

• zawartość rozpuszczonych składników mineralnych stałych – nie mniej niż 1 000 mg/dm³,
• zawartość jonu żelazawego – nie mniej niż 10 mg/dm³ (wody żelaziste),
• zawartość jonu fluorkowego – nie mniej niż 2 mg/dm³ (wody fluorkowe),
• zawartość jonu jodkowego – nie mniej niż 1 mg/dm³ (wody jodkowe),
• zawartość siarki dwuwartościowej – nie mniej niż 1 mg/dm³ (wody siarczkowe),
• zawartość kwasu metakrzemowego – nie mniej niż 70 mg/dm³ (wody krzemowe),
• zawartość radonu – nie mniej niż 74 Bq (wody radonowe),
• zawartość dwutlenku węgla niezwiązanego – nie mniej niż 250 mg/dm³ (250-999 mg/dm³ wody kwasowęglowe, ≥1 000 mg/dm³ szczawa),

Większość wód leczniczych występuje w uzdrowiskach i miejscowościach zgrupowanych w południowej części Polski, obejmującej Sudety i Karpaty wraz z zapadliskiem przedkarpackim. Znajduje się tu ponad 70 % uzdrowisk i miejscowości z wodami leczniczymi. Ponadto, wody lecznicze w większym nagromadzeniu występują na Pomorzu Zachodnim oraz w kilkunastu miejscach na pozostałej części Niżu Polskiego. Wody lecznicze wykorzystywane są powszechnie do celów balneologicznych (kąpiele, inhalacje, kuracja pitna), do celów rozlewniczych (m.in. Krynica-Zdrój, Muszyna, Piwniczna-Zdrój, Wysowa, Polanica-Zdrój, Busko-Zdrój) oraz do wytwarzania produktów zdrojowych takich jak sole, ługi, szlamy, preparaty farmaceutyczne (m.in. Ciechocinek, Dębowiec, Iwonicz-Zdrój, Rabka-Zdrój).

Zmineralizowane wody podziemne (o mineralizacji powyżej 1 000 mg/dm³, Słownik hydrogeologiczny, 2002) i wody swoiste, nie uznane za lecznicze, występują na obszarze Polski stosunkowo powszechnie, na różnych głębokościach, przeważnie głębiej niż poziomy wód zwykłych. Zmienność budowy geologicznej i warunków hydrogeologicznych powoduje znaczne zróżnicowanie składu chemicznego tych wód (fig. 1), wśród których wyróżnia się:

• silnie zmineralizowane wody chlorkowe, głównie typu Cl–Na, (J), (S), (termalne),
• wody wodorowęglanowe, głównie typu HCO₃–Ca–(Mg), (Fe), (CO₂)
• wody swoiste o różnym stopniu zmineralizowania (Fe, F, J, S, H₂SiO₃, Rn, termalne).

Fig. 1. Występowanie poszczególnych typów chemicznych wód leczniczych i zmineralizowanych (wg Paczyński, 2002; wersja uproszczona)

Woda termalna: do wód termalnych zalicza się wody podziemne występujące we wszystkich jednostkach geologicznych (ze wszystkich złóż), posiadające na wypływie z ujęcia temperaturę co najmniej 20^oC, z wyjątkiem wód odprowadzanych z odwodnienia czynnych zakładów górniczych i odwodnienia nieczynnych wyrobisk.

Wody termalne w Polsce występują na znacznej części Niżu Polskiego w rozległych zbiornikach o regionalnym znaczeniu, a także w Karpatach i na ich przedgórzu oraz w Sudetach, gdzie złoża mają charakter niewielkich basenów (Podhale) lub są ograniczone do stref tektonicznych (fig. 2).

Fig. 2. Występowanie wód termalnych w Polsce (wg Płochniewski, 1994; wersja uproszczona z uzupełnieniami autorów)

W obrębie Niżu Polskiego najbardziej perspektywiczne do wykorzystania są wody termalne z utworów kredy dolnej i jury dolnej, występujące w obrębie rozległych zbiorników hydrogeologicznych. W Karpatach wody termalne występują w utworach kredy oraz paleogenu i neogenu, a także w utworach triasowych niecki podhalańskiej – śródgórskiego basenu, charakteryzującego się niewielką powierzchnią i dużym zaangażowaniem tektonicznym. Na przedgórzu Karpat wody termalne występują w utworach kambryjskich, dewońsko-karbońskich, jurajskich, kredowych i mioceńskich. Na obszarze sudeckim najbardziej perspektywiczny jest poziom wodonośny w utworach karbonu w rejonie Jeleniej Góry (Cieplice Śląskie-Zdrój). Ponadto wody termalne występują m.in. w Lądku-Zdroju, Dusznikach-Zdroju oraz położonym na wschód od Sudetów Grabinie k. Niemodlina. Wody termalne są wykorzystywane do celów grzewczych, rekreacyjnych i balneologicznych.

Solankami, wodami leczniczym i termalnymi nie są wody pochodzące z odwadniania wyrobisk górniczych.

Prezentowany bilans za 2012 r. zawiera dane o zasobach eksploatacyjnych i zasobach dyspozycyjnych oraz o wielkości wydobycia wód podziemnych zaliczonych do kopalin (solanek, wód leczniczych i wód termalnych). Zestawienie bilansowe opracowano dla poszczególnych złóż solanek, wód leczniczych i termalnych zarejestrowanych w bazach danych MIDAS oraz Bank HYDRO MINERALNE, na podstawie sprawozdań użytkowników tych złóż, które wpłynęły do Państwowego Instytutu Geologicznego-Państwowego Instytutu Badawczego w Warszawie do dnia 31.03.2013 r. Bilans zasobów zestawiono zarówno w podziale regionalnym na jednostki hydrogeologiczne wg Paczyńskiego i Płochniewskiego (1996) (tab. 1) jak i wojewódzkim (tab. 2).

W 2012 r. liczba złóż wód podziemnych zaliczonych do kopalin wynosiła 121, a zasoby eksploatacyjne ujęć tych wód udokumentowano w ilości 5 346,57 m³/h. W rozpatrywanym okresie Minister Środowiska oraz właściwi miejscowo marszałkowie województw przyjęli/zatwierdzili następujące dokumentacje hydrogeologiczne, sporządzone w celu ustalenia zasobów eksploatacyjnych ujęć wód leczniczych i termalnych:

• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej dla ustalenia zasobów eksploatacyjnych wód termalnych w otworze Bukowina Tatrzańska PIG/PNIG-1", który opracowano w związku ze stwierdzeniem rozbieżności w parametrach eksploatacyjnych otworu w porównaniu z ustaleniami dokumentacji pierwotnej.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych z otworu Białka Tatrzańska GT-1 w miejscowości Białka Tatrzańska", który opracowano w związku ze stwierdzeniem istotnych rozbieżności w parametrach eksploatacyjnych otworu w porównaniu z ustaleniami dokumentacji pierwotnej.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych Dobrowoda G-1 w miejscowości Dobrowoda", opracowany w związku ze zmianą rzędnej dynamicznego zwierciadła wody w otworze oraz zmianą typu i mineralizacji wody leczniczej.
• "Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej zawierającej ustalenia zasobów leczniczych wód podziemnych dla ujęć Róża III i Róża IV w miejscowości Horyniec-Zdrój", sporządzony w wyniku konieczności zaktualizowania ustaleń wcześniejszych dokumentacji.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęć wód leczniczych 11, 14, 16, 19a z utworów jurajskich w Ciechocinku", opracowaną w celu aktualizacji zasobów eksploatacyjnych istniejących od lat ujęć.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalające zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych Las Winiarski I z utworów kredy górnej w miejscowości Las Winiarski", opracowany w związku z rozbudową ujęcia o nowy otwór eksploatacyjny LW-2.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji hydrogeologicznej ustalający zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych (żelazistych) Nałęczów ujmowanych ze studni głębinowej Barbara i źródła Żelaziste-Celińskiego", opracowany w związku z weryfikacją ustaleń dotychczasowych dokumentacji.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęć wód leczniczych z utworów trzeciorzędowych Piwniczanki ZBNWM Sp. Pracy w Piwnicznej-Zdroju", opracowaną w celu aktualizacji zasobów eksploatacyjnych ujęć P-1, P-2, P-5, P-6, P-7, P-8, P-9, P-11 i P-14.
• "Dokumentację hydrogeologiczną zlikwidowanej studni Jakub z wodą leczniczą w Piwnicznej-Zdroju", wykonaną na skutek likwidacji nieużytkowanego od lat ujęcia wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne otworu wiertniczego RZ-7 ujmującego wody lecznicze z utworów trzeciorzędowych (eoceńskich) w miejscowości Rymanów-Zdrój", ustalającą zasoby eksploatacyjne nowego ujęcia w obrębie udokumentowanego wcześniej złoża wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych z utworów jury dolnej w otworze Tarnowo Podgórne GT-1", ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia GT-1, udostępniającego nowe, dotychczas nieudokumentowane, złoże wód termalnych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wody leczniczej z utworów kredowych otworów W-1 i W-2 oraz źródeł Kamila i Marta w Uzdrowisku Wapienne", opracowaną w związku z aktualizacją ustaleń dokumentacji archiwalnych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalająca zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych nr 3 – źródło Królowej Jadwigi z utworów górnej jury na terenie miasta Inowrocławia", ustalającą zasoby eksploatacyjne otworu, udostępniającego nowe, dotychczas nieudokumentowane, złoże wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalająca zasoby eksploatacyjne ujęcia wód leczniczych IL-1 – źródło solankowe z utworów górnej jury na terenie miasta Inowrocławia", ustalającą zasoby eksploatacyjne otworu, udostępniającego nowe, dotychczas nieudokumentowane, złoże wód leczniczych.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych w Kleszczowie wraz z określeniem warunków wtłaczania wód wykorzystanych do górotworu", ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia GT-1, udostępniającego nowe, dotychczas nieudokumentowane, złoże wód termalnych wraz z określeniem warunków wtłaczania wód wykorzystanych otworem chłonnym (GT-2).
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych z poziomu dolnojurajskiego w Lidzbarku Warmińskim", ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia GT-1, udostępniającego nowe, dotychczas nieudokumentowane, złoże wód termalnych.
• "Dodatek do dokumentacji ujęcia termalnej wody mineralnej z utworów jury dolnej w otworze Swarzędz IGH-1 w Poznaniu", opracowany w związku z przystosowaniem do eksploatacji nieużytkowanego dotychczas hydrogeologicznego otworu badawczego.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych w Toruniu wraz z określeniem warunków wtłaczania wód wykorzystanych do górotworu", ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia TG-1, udostępniającego nowe, dotychczas nieudokumentowane, złoże wód termalnych wraz z określeniem warunków wtłaczania wód wykorzystanych otworem chłonnym (TG-2).
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wód leczniczych ujętych otworem GZ-1 z utworów jurajskich i ujętych otworem GZ-2 z utworów kredowych w Gołdapi", ustalającą zasoby eksploatacyjne dwóch otworów, udostępniających nowe, dotychczas nieudokumentowane, złoże wód leczniczych.
• "Dodatek do dokumentacji hydrogeologicznej zasobów eksploatacyjnych wód leczniczych ujętych otworami IN-1, IN-2, IN-3 w Muszynie", sporządzony w związku z odwierceniem otworu IN-1 bis w miejsce zlikwidowanego ujęcia IN-1.

W 2012 r. Minister Środowiska przyjął jedną dokumentację ustalającą zasoby dyspozycyjne wód podziemnych zaliczonych do kopalin:

"Dodatek do dokumentacji hydrogeologicznej zasobów wód termalnych niecki podhalańskiej z uwzględnieniem transgranicznego przepływu wód", który weryfikuje ustalone dotychczas zasoby dyspozycyjne wód termalnych tego rejonu.

Pobór solanek, wód leczniczych i termalnych w 2012 r. wynosił 9 134 029,99 m³ i w porównaniu z rokiem poprzednim uległ zwiększeniu o 1 071 192,73 m³.

Uwaga: Przy zestawianiu poboru, w przypadku źródeł i samowypływów z ujęć wód podziemnych, podano tylko ilość wody wykorzystanej, a nie całkowitą ilość wody wypływającej z ujęcia.

Tabela 1. Wykaz solanek, wód leczniczych i termalnych – w układzie regionalnym w tys. m³, m³/h (wg stanu na 31.12.2012 r.)

Tabela 2. Wykaz solanek, wód leczniczych i termalnych – w układzie wojewódzkim w tys. m³, m³/h, m³/rok (wg stanu na 31.12.2012 r.)

Opracowali: L. Skrzypczyk, J. Sokołowski

2011

Przedstawione w niniejszym rozdziale informacje o złożach solanek, wód leczniczych i termalnych odnoszą się do stanu prawnego obowiązującego w 2011 r. Od 1 stycznia 2012 r. obowiązuje nowa ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. Nr 163, poz. 981), według której wody podziemne zaliczane są do solanek, wód leczniczych lub termalnych na podstawie określonych cech fizycznych i chemicznych. Zrezygnowano z dotychczasowego rozporządzenia, które zaliczało określone (wymienione z nazwy) złoża wód podziemnych do solanek, wód leczniczych i termalnych.

Uwzględniając szczególne walory niektórych wód podziemnych, wynikające z ich mineralizacji, właściwości fizyko-chemicznych, ilości i warunków występowania, ustawa z dn. 04.02.1994 r. Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. z 2005 r. Nr 228, poz. 1947, ze zm.) w art. 5 ust. 4 zaliczała solanki, wody lecznicze i wody termalne (w odróżnieniu od zwykłych wód podziemnych) do kopalin i upoważniała w art. 5 ust. 5 i 6 Radę Ministrów do określenia, w drodze rozporządzenia, złóż wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych.

Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 14.02.2006 r. w sprawie złóż wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz złóż innych kopalin leczniczych, a także zaliczenia kopalin pospolitych z określonych złóż lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych (Dz. U. Nr 32, poz. 220, ze zm.) do solanek zaliczała jedno złoże, do wód leczniczych 72 złoża, a do złóż wód termalnych, złoża we wszystkich jednostkach geologicznych, w których występują wody podziemne posiadające na wypływie z ujęcia temperaturę co najmniej 20^oC, z wyłączeniem wód odprowadzanych z odwodnienia czynnych zakładów górniczych i odwodnienia nieczynnych wyrobisk.

Solanka: do solanek zalicza się wody podziemne o zawartości rozpuszczonych stałych składników mineralnych wynoszącej co najmniej 35 g/dm³. Rozporządzenie Rady Ministrów do solanek zalicza jedynie wody ze złoża w miejscowości Łapczyca, w województwie małopolskim. Solanki te, występujące w piaskowcach miocenu, są wykorzystywane do produkcji soli leczniczej i solanki kąpielowej. Wody o podobnym składzie chemicznym (silnie zmineralizowane wody typu Cl–Na lub Cl–Na–Ca) występują powszechnie, zwłaszcza na Niżu Polskim, na dużych głębokościach, przeważnie rzędu kilku tysięcy metrów.

Woda lecznicza: rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 14.02.2006 r. wodami leczniczymi określało wody podziemne nie zanieczyszczone pod względem chemicznym i mikrobiologicznym, o naturalnej zmienności cech fizycznych i chemicznych, spełniające co najmniej jeden z następujących warunków:

Woda lecznicza: wodami leczniczymi określa się wody podziemne nie zanieczyszczone pod względem chemicznym i mikrobiologicznym, o naturalnej zmienności cech fizycznych i chemicznych, spełniające co najmniej jeden z następujących warunków:

• zawartość rozpuszczonych składników mineralnych stałych – nie mniej niż 1 000 mg/dm³,
• zawartość jonu żelazawego – nie mniej niż 10 mg/dm³ (wody żelaziste),
• zawartość jonu fluorkowego – nie mniej niż 2 mg/dm³ (wody fluorkowe),
• zawartość jonu jodkowego – nie mniej niż 1 mg/dm³ (wody jodkowe),
• zawartość siarki dwuwartościowej – nie mniej niż 1 mg/dm³ (wody siarczkowe),
• zawartość kwasu metakrzemowego – nie mniej niż 70 mg/dm³ (wody krzemowe),
• zawartość radonu – nie mniej niż 74 Bq (wody radonowe),
• zawartość dwutlenku węgla niezwiązanego – nie mniej niż 250 mg/dm³ (250-999 mg/dm³ wody kwasowęglowe, ≥1 000 mg/dm³ szczawa),

występujące w złożach na terenie 72 uzdrowisk i miejscowości, wymienionych w rozporządzeniu Rady Ministrów. Do wód leczniczych zaliczono także wody kwasowęglowe i szczawy występujące w pozostałych, nie wymienionych w rozporządzeniu, złożach.

Większość wód leczniczych występuje w uzdrowiskach i miejscowościach zgrupowanych w południowej części Polski, obejmującej Sudety i Karpaty wraz z zapadliskiem przedkarpackim. Znajduje się tu ponad 70% uzdrowisk i miejscowości z wodami leczniczymi. Ponadto wody lecznicze w większym nagromadzeniu występują na Pomorzu Zachodnim oraz w kilkunastu miejscach na pozostałej części Niżu Polskiego. Wody lecznicze wykorzystywane są powszechnie do celów balneologicznych (kąpiele, inhalacje, kuracja pitna), do celów rozlewniczych (m.in. Krynica-Zdrój, Muszyna, Piwniczna-Zdrój, Wysowa, Polanica-Zdrój, Busko-Zdrój) oraz do wytwarzania produktów zdrojowych, m.in. takich jak sole, ługi, szlamy, preparaty farmaceutyczne (m.in. Ciechocinek, Dębowiec, Iwonicz-Zdrój, Rabka-Zdrój).

Zmineralizowane wody podziemne (o mineralizacji powyżej 1 000 mg/dm3, Słownik hydrogeologiczny, 2002) i wody swoiste, nie uznane za lecznicze, występują na obszarze Polski stosunkowo powszechnie, na różnych głębokościach, przeważnie głębiej niż poziomy wód zwykłych. Zmienność budowy geologicznej i warunków hydrogeologicznych powoduje znaczne zróżnicowanie składu chemicznego tych wód (fig. 1), wśród których wyróżnia się:

• silnie zmineralizowane wody chlorkowe, głównie typu Cl–Na, (J), (S), (termalne),
• wody wodorowęglanowe, głównie typu HCO₃–Ca–(Mg), (Fe), (CO₂)
• wody swoiste o różnym stopniu zmineralizowania (Fe, F, J, S, H₂SiO₃, Rn, termalne).

Fig. 1. Występowanie poszczególnych typów chemicznych wód leczniczych i zmineralizowanych (wg Paczyński, 2002; wersja uproszczona)

Woda termalna: do wód termalnych zalicza się wody podziemne występujące we wszystkich jednostkach geologicznych (ze wszystkich złóż), posiadające na wypływie z ujęcia temperaturę co najmniej 20oC, z wyjątkiem wód odprowadzanych z odwodnienia czynnych zakładów górniczych i odwodnienia nieczynnych wyrobisk.

Wody termalne w Polsce występują na znacznej części Niżu Polskiego w rozległych zbiornikach o regionalnym znaczeniu, a także w Karpatach i na ich przedgórzu oraz w Sudetach, gdzie złoża mają charakter niewielkich basenów (Podhale) lub są ograniczone do stref tektonicznych (fig. 2).

Fig. 2. Występowanie wód termalnych w Polsce (wg Płochniewski, 1994; wersja uproszczona z uzupełnieniami autorów)

W obrębie Niżu Polskiego najbardziej perspektywiczne do wykorzystania są wody termalne z utworów kredy dolnej i jury dolnej, występujące w obrębie rozległych zbiorników hydrogeologicznych. W Karpatach wody termalne występują w utworach kredy oraz paleogenu i neogenu, a także w utworach triasowych niecki podhalańskiej – śródgórskiego basenu, charakteryzującego się niewielką powierzchnią i dużym zaangażowaniem tektonicznym. Na przedgórzu Karpat wody termalne występują w utworach kambryjskich, dewońsko-karbońskich, jurajskich, kredowych i mioceńskich. Na obszarze sudeckim najbardziej perspektywiczny jest poziom wodonośny w utworach karbonu w rejonie Jeleniej Góry (Cieplice Śląskie-Zdrój). Ponadto wody termalne występują m.in. w Lądku-Zdroju, Dusznikach-Zdroju oraz położonym na wschód od Sudetów Grabinie k. Niemodlina. Wody termalne są wykorzystywane do celów grzewczych, rekreacyjnych i balneologicznych.

Prezentowany bilans za 2011 r. zawiera dane o zasobach eksploatacyjnych i zasobach dyspozycyjnych oraz o wielkości wydobycia wód podziemnych zaliczonych do kopalin (solanek, wód leczniczych i wód termalnych). Zestawienie bilansowe opracowano dla poszczególnych złóż solanek, wód leczniczych i termalnych zarejestrowanych w bazach danych MIDAS oraz Bank HYDRO MINERALNE, na podstawie sprawozdań użytkowników tych złóż, które wpłynęły do Państwowego Instytutu Geologicznego-Państwowego Instytutu Badawczego w Warszawie do dn. 31.03.2011 r. Bilans zasobów zestawiono zarówno w podziale regionalnym na jednostki hydrogeologiczne wg Paczyńskiego i Płochniewskiego (1996) (tab. 1) jak i wojewódzkim (tab. 2).

W 2011 r. liczba złóż wód podziemnych zaliczonych do kopalin wynosiła 89, a zasoby eksploatacyjne ujęć tych wód udokumentowano w ilości 4 225,31 m³/h, z czego wody termalne – 2 545,70 m³/h, wody lecznicze – 1 675,91 m³/h i solanki – 3,70 m³/h. W rozpatrywanym okresie Minister Środowiska przyjął następujące dokumentacje hydrogeologiczne, sporządzone w celu ustalenia zasobów eksploatacyjnych ujęć wód leczniczych i termalnych:

• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalająca zasoby eksploatacyjne wody leczniczej z utworów paleogeńskich otworu zastępczego P-1 A w miejscowości Muszyna", w której ustalono zasoby eksploatacyjne nowego ujęcia wód leczniczych P-1 A w miejscowości Muszyna, wykonanego jako zastępcze w zamian za zlikwidowany otwór P-1.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne wody leczniczej z utworów paleogeńskich ujęcia P-16 w Piwnicznej-Zdroju", w której ustalono zasobów eksploatacyjne nowego ujęcia wód leczniczych P-16 w miejscowości Piwniczna-Zdrój.
• "Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zawierającej ustalenie zasobów leczniczych wód podziemnych dla otworu Polańczyk IG-2 w miejscowości Polańczyk", w którym zaktualizowano zasoby eksploatacyjne istniejącego od lat ujęcia wód leczniczych Polańczyk IG-2 w miejscowości Polańczyk.
• "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia wód termalnych Poddębice GT-2", w której ustalono zasoby eksploatacyjne nowego ujęcia wód termalnych Poddębice GT-2 w miejscowości Poddębice, udostępniającego nowe, dotychczas nieudokumentowane, złoże wód termalnych.

W 2011 r. Minister Środowiska przyjął także jedną dokumentację ustalającą zasoby dyspozycyjne wód podziemnych zaliczonych do kopalin, tj.:

• 1. "Dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby dyspozycyjne wód leczniczych i potencjalnie leczniczych Ziemi Kłodzkiej i obszaru jeleniogórskiego", w której ustalono zasoby dyspozycyjne i zasoby odnawialne wód leczniczych i potencjalnie leczniczych w regionie sudeckim, wg stanu na wrzesień 2009 r.

Pobór solanek, wód leczniczych i termalnych w 2011 r. wynosił 8 062 837,26 m³ i w porównaniu z rokiem poprzednim uległ zmniejszeniu o 81 776,51 m³.

Uwaga: Przy zestawianiu poboru, w przypadku źródeł i samowypływów z ujęć wód podziemnych, podano tylko ilość wody wykorzystanej, a nie całkowitą ilość wody wypływającej z ujęcia.

Tabela 1. Wykaz solanek, wód leczniczych i termalnych – w układzie regionalnym w tys. m³, m³/h (wg stanu na 31.12.2011 r.)

Tabela 2. Wykaz solanek, wód leczniczych i termalnych – w układzie wojewódzkim w tys. m³, m³/h, m³/rok (wg stanu na 31.12.2011 r.)

Opracowali: L. Skrzypczyk, J. Sokołowski