Piaski i żwiry

2021

Zasoby i wydobycie

Stan geologicznych zasobów bilansowych kruszyw naturalnych, a także stopień ich rozpoznania oraz stopień zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Piaski i żwiry – mln t

Geologiczne zasoby bilansowe kruszyw naturalnych wg stanu na 31 grudnia 2021 roku wynosiły 20 192,23 mln t. Przyrost zasobów wyniósł 231,62 mln t, tj. 1,16% zasobów dotychczas udokumentowanych. W stosunku do poprzedniego roku (1,09%) dynamika wzrostu zwiększyła się.

Naturalne kruszywa piaskowo-żwirowe udokumentowane są w 4 podtypach: piaski, piaski ze żwirem, żwir, piaski pylaste i gliniaste. Zasoby złóż piasków o punkcie piaskowym powyżej 75% wynoszą 9 655,34 mln t (wzrost o 216,33 mln t w stosunku do 2020 r.), z czego 2 737,34 mln t w zasobach złóż zagospodarowanych. Zasoby kruszywa żwirowo-piaskowego i piaskowo-żwirowego o punkcie piaskowym 30-75% to 9 515,76 mln t (wzrost o 20,69 mln t). Zasoby żwiru (punkt piaskowy <30%) wynoszą 983,53 mln t (spadek o –5,86 t), a piasku pylastego, gliniastego 37,61 (wzrost 0,47 t).< p>

Przyrost zasobów nastąpił w wyniku:

• Włączenia do bilansu zasobów kopalin 373 nowych złóż o łącznych zasobach wynoszących ponad 559,7 mln t. W ubiegłym roku największą ilość zasobów – 102,34 mln t (45 nowych złóż) – udokumentowano w woj. podlaskim. Największe złoża to: Kuków-Folwark XII (17,92 mln t), Racewo – Nowowola (16,26 mln t), Kamionka Stara III (15,75 mln t) i Starowlany I (8,72 mln t). Zasoby 13 największych nowych złóż wynoszą prawie 88 mln t (przedział 1,2-17,92 mln t), czyli 86% wszystkich nowo udokumentowanych w województwie. Pozostałe zasoby to 14,3 mln t (przedział 0,05-1,0 mln t) w 32 złożach. W drugim z kolei województwie – zachodniopomorskim – w 12 depozytach o zasobach od około 350 tys. t do prawie 49 mln t udokumentowano 87 mln t. Największe z nich to: Sępolno Wielkie 6 (48,91 mln t), Stępień IV (13,85 mln t). 9 największych nowych złóż o zasobach 1,3-49 mln t to 97% wszystkich nowych zasobów. Na trzecim miejscu pod względem wielkości nowych zasobów znajduje się woj. mazowieckie: 62,99 mln t (59 depozytów). Największe nowo udokumentowane złoża to: Morawy Wielkie VI (10,98 mln t), Zbiroża X (7,47 mln t), Grzymały IX (3,79 mln t), Ruda Szostkowska (3,06 mln t). W 17 największych złożach powyżej 1 mln znajduje się ponad 49 mln t. Najmniej zasobów, tj. 3,11 mln t, udokumentowano w województwach: świętokrzyskim (3 złoża, wśród nich m.in. Mnin II o wielkości 2,9 mln t), łódzkim 5,6 mln t i lubuskim 7,59 mln t (6 złóż). W 2021 roku udokumentowano również 4,85 mln t zasobów pozabilansowych. Najwięcej w złożach: Zabełków 1 (2,94 mln t) i Mnin II (0,63 mln t). Zasoby złóż zatwierdzone w 2021 r. przez marszałków województw wyniosły 509 mln t, przez starostów – 45 mln t, a przez Ministra Klimatu i Środowiska – 4,5 mln t.
• Weryfikacji i aktualizacji zasobów, związanych z powiększaniem obszaru złoża lub pogłębieniem jego zasięgu, z aktualizacją zasobów po wieloletniej eksploatacji, z innym wykorzystaniem i przeznaczeniem w planach zagospodarowania gruntów, na których złoże zostało udokumentowane, czy też z rozliczeniem zasobów po wydzieleniu nowych złóż dokumentowanych w obrębie złóż dawniej rozpoznanych. Największe przyrosty zasobów w ramach dodatków do dokumentacji zanotowano w złożach: Sarny-Pole IIa – 1 (14,01 mln t), Jankowice 2 (12,14 mln t) i Rabusiowice (4,29 mln t) w woj. małopolskim, Biała (4,68 mln t) w woj. dolnośląskim, Stryj II (4,67 mln t) w woj. lubelskim, Bobrowniki-Drahle (4,31 mln t) w woj. podlaskim. Ponadto złoża: Motkowice w woj. świętokrzyskim, Drogoszów II w woj. opolskim, Kierzkówka I w woj. lubelskim, Jabłonka w woj. warmińsko-mazurskim, Dubeczno I w woj. lubelskim, Suchodół V w woj. mazowieckim, Jaracz MD w woj. wielkopolskim zwiększyły zasoby od 2 do 3 mln t każde. W 27 złożach zwiększano zasoby od ok. 1 do 14 mln t. W 25 złożach korekta dotyczyła do ok. 100 tys. t, natomiast w 50 złożach dokonywane rozliczenia zasobów w zasadzie nie zmieniały ich stanów i wiązały się m.in. z zakończeniem eksploatacji bądź wygaszeniem koncesji.
• Bilansu ubytków i przyrostów zasobów, określonych w dodatkach do dokumentacji, a także wynikających z bieżącej weryfikacji zasobów związanej z eksploatacją 56,85 mln t.

Ubytki zasobów spowodowane były:

• Wydobyciem (185,08 mln t).
• Skreśleniem z krajowego bilansu zasobów 213 złóż kruszywa – łącznie około 84,7 mln t. Największą ilość zasobów skreślono m.in. ze złóż: Jerzmanowice (–14,96 mln t), Rokitki (–6,11 mln t) i Rokitki III (–5,3 mln t) w woj. dolnośląskim, Gralewo (–5,16 mln t) w woj. lubuskim, Wręcza-Olszówka II (–3,79 mln t) w woj. mazowieckim, Niwka-Dwudniaki (–3,44 mln t) w woj. małopolskim. W 36 skreślonych złożach nie znajdowały się już żadne zasoby lub było ich kilka tysięcy, w 100 było ok. 20-200 tys. t, w 52 ok. 200-900 tys. t, natomiast w 18 powyżej miliona ton.
• Opracowaniem dodatków do dokumentacji, w wyniku czego zmniejszyły się zasoby m.in. złóż: Sępolno Wielkie II (–50,18 mln t) w woj. zachodniopomorskim, Sarny Pole IIa – 2 (–14,79 mln t) w woj. opolskim, Węgrzce Wielkie (–10,65 mln t) w woj. małopolskim, Bystrzyca Oławska (–5,58 mln t) w woj. dolnośląskim, Górka Lubartowska (–4,39 mln t) w woj. lubelskim, Zabełków (–3,12 mln t) w woj. śląskim. Ubytki w 14 złożach objęły zasoby od ok. 1 do 5,6 mln t, a w 35 złożach w granicach ok. 0,1-0,9 mln t.

Zwiększenie ilości zasobów w skali całego kraju, tak jak w poprzednich latach było efektem wzrostu udokumentowanych zasobów w większości województw. Największe przyrosty nastąpiły w województwach: podlaskim, mazowiecki, pomorskim, lubelskim. W poszczególnych województwach bilans zmian stanu zasobów w 2021 r. był następujący:

W złożach, które włączono do aktualnego bilansu, udokumentowano przede wszystkim piasek w ilości ponad 353 mln t, przy czym największymi oprócz wcześniej wymienionych złóż są Sępolno Wielkie 6 (48,91 mln t) i Stępień IV (13,85 mln t) w woj. zachodniopomorskim, Morawy Wielkie VI (10,98 mln t) w woj. mazowieckim oraz Słosinko III (16,18 mln t) w woj. pomorskim. Piasek ze żwirem to 200 mln t, udokumentowano go m.in. w złożach: Kobylice IV (21,53 mln t) w woj. opolskim, Kuków-Folwark XII (17,92 mln t), Racewo – Nowowola (16,26 mln t) i Kamionka Stara III (15,75 mln t) w woj. podlaskim. Nowe zasoby żwiru to 4,71 mln t, a największe nowo udokumentowane złoża to Pomianów-Północ (2,05 mln t) w woj. dolnośląskim i Wara-Niwistka 2 (1,26 mln t) w woj. podkarpackim. Średnia punktu piaskowego nowych zasobów wynosi 78%. Wojewódzki rozkład zasobów podtypów nowych złóż przedstawiony jest poniżej:

Powierzchnia złóż włączonych do bilansu w 2021 r. wyniosła 2 990 ha, w tym 2 685 ha złóż o powierzchni powyżej 2 ha oraz 305 ha złóż o powierzchni do 2 ha. Największymi z nich są: Sępolno Wielkie 6 (210 ha) i Stępień IV (74 ha) w woj. zachodniopomorskim, Kobylice IV (144 ha) w woj. opolskim, Grzybowo – Sycowa Huta I (109 ha) w woj. pomorskim i Domanice A (89 ha) w woj. dolnośląskim. Ponadto wśród największych są złoża: Niedźwiedzkie IV, Pojawie Kruszbet, Morawy Wielkie VI, Topola-Północ, Racewo – Nowowola o powierzchni 51-56 ha każde. Natomiast najmniejszym nowo udokumentowanym złożem było złoże Buków I (0,29 ha) w woj. śląskim. Suma powierzchni złóż objętych dodatkami do dokumentacji zmniejszyła się o 280 ha, a sumaryczna powierzchnia złóż skreślonych z bilansu w 2021 r. to około 1 162 ha.

Najwięcej złóż udokumentowanych jest obecnie w województwach: mazowieckim (1 453), wielkopolskim (1 292), lubelskim (989), łódzkim (859), warmińsko-mazurskim (850) i podlaskim (840).

Największa ilość zasobów udokumentowana jest w województwach: dolnośląskim (2 308 mln t), małopolskim (1 785 mln t), podlaskim (1 759 mln t), opolskim (1 455 mln t), mazowieckim (1 386 mln t) oraz podkarpackim (1 328 mln t).

Zasoby złóż rozpoznanych szczegółowo (A, B i C ₁) wynoszą 12 547,27 mln t i stanowią obecnie 62,1% ogólnej ilości zasobów. 7 644,96 mln t (37,9%) zasobów jest w złożach rozpoznanych w kategoriach C₂ oraz D. Zasoby złóż zagospodarowanych, wynoszące 6 148,06 mln t (wzrost o 15,47 mln t w stosunku do 2020 r.), stanowią 30,5% wszystkich zasobów, 12 236,65 mln t (61%) występuje w złożach niezagospodarowanych (wzrost o 130,5 mln t), natomiast w złożach, których eksploatacji zaniechano, znajduje się 1 807,53 mln t, co oznacza wzrost o 85,65 mln t.

Zasoby przemysłowe wyniosły w 2021 r. 4 324,43 mln t i wzrosły w stosunku do ubiegłego roku o 22,68 mln t. Zasoby przemysłowe ustanowione dla złóż zagospodarowanych wynoszą 3 626,48 mln t i stanowią 59% ich udokumentowanych zasobów. Rozmieszczenie zasobów (bilansowych, przemysłowych i zasobów bilansowych zakładów czynnych) zagospodarowanych złóż piasków i żwirów w poszczególnych województwach na koniec 2021 roku było następujące:

W 2021 roku wydobycie piasków i żwirów ze złóż wyniosło 185,08 mln t (tj. ok. 4,8 tony na mieszkańca Polski). W stosunku do poprzedniego roku eksploatacja wzrosła o 4,83 mln t, czyli o 2,6%, w przeciwieństwie do 2020 r. kiedy to spadek wynosił –2,57 mln t. Przyrost wydobycia nastąpił w 10 z 16 województw. W 2021 roku zanotowano wzrost zużycia w gałęziach przemysłu wykorzystujących kruszywa piaskowo-żwirowe: w budownictwie infrastrukturalnym i kubaturowym oraz w produkcji betonów (m.in. betonu towarowego) i wyrobów betonowych. Obecnie znaczną cześć produkcji kruszyw chłoną ogromne inwestycje infrastrukturalne, które stabilizują rynek kruszyw. W perspektywie kilkunastu lub kilkudziesięciu lat spodziewany jest większy udział kruszyw w produkcji betonu towarowego oraz wyrobów z betonu w budownictwie kubaturowym.

Z uwzględnieniem podziału złóż na podtypy największa eksploatacja nastąpiła w depozytach piasku ze żwirem (pp. 30-75%) – 95,3 mln t (czyli ponad połowę ogólnego wydobycia), następnie piasku (pp>75%) – 84,3 mln t i żwiru – 5,1 mln t. Poniżej zaprezentowano szczegółowy podział:

Liczba złóż piasków i żwirów w 2021 r. wyniosła 10 872, w tym 2 608 to złoża eksploatowane (w tej grupie są złoża, które skreślono z aktualnego bilansu, oraz te, na których eksploatację wygaszono koncesje, a tym samym oznaczono je jako zaniechane). W porównaniu do poprzedniego roku (2 643 złóż) zanotowano spadek. Wzrosła liczba złóż bez eksploatacji – o 235 (z 8 029 w 2020 do 8 264 w 2021 roku). Strukturę w podziale na województwa i według wydobycia w roku 2021 przedstawiono poniżej:

Obecni na rynku producenci kruszyw działają w różnych formach działalności gospodarczej. Prowadzą eksploatację w pojedynczych lub w kilku zakładach, a w przypadku największych przedsiębiorstw w kilkunastu lokalizacjach. Są również zrzeszeni w grupy producenckie. Najliczniejszą grupą w 2021 r. było prawie 1 400 firm eksploatujących do 50 tys. t. Ich sumaryczny udział w wydobyciu wyniósł ponad 21 mln t (11% całego wydobycia). Największy udział – ok. 70 mln t, czyli niemal 38% całego wydobycia – przypadł na 18 użytkowników, z których każdy eksploatował co najmniej milion ton, a w przypadku ścisłej czołówki było to ponad 4-5 mln t kruszywa piaskowo-żwirowego. Podział w poszczególnych zakresach wydobycia prezentuje się następująco:

Naturalne piaski i żwiry wydobywane są również podczas eksploatacji złóż węgla brunatnego. Ze złóż nieudokumentowanych podczas eksploatacji w 2021 r. w kopalni Bełchatów z pola Szczerców wydobyto 281,47 tys. t piasków i piasków ze żwirem.

Na figurze przedstawiono zasoby i wydobycie piasków i żwirów w Polsce w latach 1989-2021.

Stopień rozpoznania zasobów i stan ich zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Wykaz złóż piasków i żwirów – tys. t

Zasoby prognostyczne kruszyw naturalnych piaskowo-żwirowych szacowane są na ponad 13 mld t*. Są one rozmieszczone dosyć równomiernie na terenie Polski. Obszary perspektywicznego występowania kopalin, w odróżnieniu od obszarów prognostycznych, posiadają niższą kategorię rozpoznania, ze względu na ocenę na podstawie oznak pośrednich, brak badań jakościowych kopaliny i nieoszacowaną ilość zasobów.

Opracowali: Wojciech Miśkiewicz, Dariusz Brzeziński, Anna Kalinowska, Joanna Stawierej, Wojciech Szczygielski

* Kozłowska O., Smakowski T., Miśkiewicz W., 2020 – „Kruszywo naturalne piaskowo-żwirowe (natural aggregates)”. W: „Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31.12.2018 r.” (red. Szamałek K., Szuflicki M., Mizerski W.): 258-275. PIG-PIB, Warszawa.

2020

Zasoby i wydobycie

Stan geologicznych zasobów bilansowych kruszyw naturalnych, a także stopień ich rozpoznania oraz stopień zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Piaski i żwiry – mln t

Geologiczne zasoby bilansowe kruszyw naturalnych wg stanu na 31 grudnia 2020 roku wynosiły 19 960,61 mln t. Przyrost zasobów wyniósł 217,95 mln t, tj. 1,09% zasobów dotychczas udokumentowanych. W stosunku do poprzedniego roku (1,4%) dynamika wzrostu zmniejszyła się.

Naturalne kruszywa piaskowo-żwirowe udokumentowane są w 4 podtypach: piaski, piaski ze żwirem, żwir, piaski pylaste i gliniaste. Zasoby złóż piasków o punkcie piaskowym powyżej 75% wynoszą 9 439,01 mln t (wzrost o 469,37 mln t w stosunku do 2019 r.), z czego 2 718,50 mln t w zasobach złóż zagospodarowanych. Zasoby kruszywa żwirowo-piaskowego i piaskowo-żwirowego o punkcie piaskowym 30-75% to 9 495,07 mln t (spadek o 251,71 mln t). Zasoby żwiru (punkt piaskowy <30%) wynoszą 989,39 mln t (spadek o 4,85 t), a piasku pylastego i gliniastego – 37,14 (wzrost 5,15 t).< p>

Przyrost zasobów nastąpił w wyniku:

• Włączenia do bilansu zasobów kopalin 347 nowych złóż o łącznych zasobach wynoszących ponad 429,22 mln t. W ubiegłym roku największą ilość zasobów – 93,13 mln t (37 nowych złóż) – udokumentowano w woj. pomorskim. Największe złoża to: Nowy Barkoczyn VII (18,62 mln t), Lubiana-Owśnica III (11,65 mln t), Linia V (11,47 mln t), Gostomie XIX (10,50 mln t), Lędziechowo II (6,1 mln t), Gostomie XVII (6,02 mln t), Łęczyce (5,81 mln t) oraz Łebień 2 (4,08 mln t). Zasoby 12 największych nowych złóż wynoszą prawie 82 mln t (przedział 1,3-18,6 mln t), czyli 88% wszystkich nowo udokumentowanych w województwie. Pozostałe zasoby to 11,2 mln t (przedział 0,03-0,9 mln t) w 25 złożach. W drugim z kolei województwie, wielkopolskim, w 55 depozytach o zasobach od około 48 tys. t do prawie 14 mln t udokumentowano 44,57 mln t. Największe z nich to: Łężeczki MŁ (13,82 mln t), Luciny IV (4,89 mln t) oraz Janków, Murzynowo Leśne I, Stary Gostyń JJ, Łękno I, Rosko MŁ V, Romanowo Górne DW II, Biskupice Ołoboczne V, Gulcz BW, o zasobach od 1,1 do 1,8 mln t. W 10 największych nowych złożach znajduje się 30 mln t zasobów. Na trzecim miejscu pod względem wielkości nowych zasobów znajduje się woj. opolskie: 42,06 mln t (9 depozytów). Największe nowo udokumentowane złoża to: Bielice – Zbiornik 1 (25,09 mln t), Borki Małe (3,89 mln t), Więcmierzyce 1 (3,56 mln t) i Jaśkowice (3,24 mln t). Najmniej zasobów, tj. 4,29 mln t, udokumentowano w woj. świętokrzyskim (3 złoża), w woj. kujawsko-pomorskim 7 mln t (15 złóż), w woj. małopolskim 7,16 mln t (10 złóż). W 2020 roku udokumentowano również 4,16 mln t zasobów pozabilansowych. Najwięcej w złożach: Mrowla III (0,94 mln t) w woj. podkarpackim, Maurzyce II (0,84 mln t) w woj. łódzkim, Miasteczko I (0,59 mln t) w woj. śląskim, Strzyże II (0,33 mln t) w woj. mazowieckim oraz Marszowice-Piaski (0,3 mln t) w woj. małopolskim.
• Weryfikacji i aktualizacji zasobów, związanych z powiększaniem obszaru złoża lub pogłębieniem jego zasięgu, aktualizacją zasobów po wieloletniej eksploatacji, z innym wykorzystaniem i przeznaczeniem w planach zagospodarowania gruntów, na których złoże zostało udokumentowane, czy też rozliczeniem zasobów po wydzieleniu nowych złóż dokumentowanych w obrębie złóż dawniej rozpoznanych. Największe przyrosty zasobów zanotowano w złożach: Kazimierz Lisia Jama (21,44 mln t), Ognica (6,88 mln t), Sępólno Wielkie 5 (w poprzednich latach Sępólno Wielkie V; 6,53 mln t) i Włościbórz (3,14 mln t) w woj. zachodniopomorskim, Pogorzelice II (7,13 mln t) w woj. pomorskim, Skoki II – Dąb Mały (15,71 mln t) w woj. kujawsko-pomorskim, Ziemin I (3,1 mln t) w woj. wielkopolskim, Bieńkowice – Zachód 1 (5,20 mln t) w woj. śląskim, Lipiny (5,05 mln t) i Medynia Łańcucka-Czarna (3,21 mln t) w woj. podkarpackim, Dwory (5,15 mln t) w woj. małopolskim, Nowy Jaworów I (4,1 mln t) w woj. dolnośląskim. W 30 złożach zwiększano zasoby o ok. 1-21 mln t. W 36 złożach korekta dotyczyła zmian do ok. 100 tys. t, natomiast w 42 złożach dokonywane rozliczenia zasobów w zasadzie nie zmieniły ich stanów i wiązały się m.in. z zakończeniem eksploatacji lub wygaszeniem koncesji.
• Bilansu ubytków i przyrostów zasobów określonych w dodatkach do dokumentacji, a także wynikających z bieżącej weryfikacji zasobów związanej z eksploatacją (prawie 27 mln t, w tym ponad 8 mln t strat eksploatacyjnych).

Ubytki zasobów spowodowane były:

• Wydobyciem (180,24 mln t).
• Skreśleniem z krajowego bilansu zasobów 173 złóż kruszywa – łączny ubytek około 57,9 mln t. Największą ilość zasobów skreślono m.in. ze złóż: Ostromice III (–1,01 mln t) w woj. zachodniopomorskim, Botowo III (–1,51 mln t) w woj. warmińsko-mazurskim, Łękawica (–2,34 mln t) w woj. śląskim, Rokitki II (–1,52 mln t) w woj. pomorskim, Łękowo (–1,12 mln t) w woj. podlaskim, Zapałów II (–5,71 mln t) w woj. podkarpackim, Zbiroża VIII (–2,70 mln t) i Zbiroża V (–1,74 mln t) w woj. mazowieckim, Szujec (–7,54 mln t) w woj. małopolskim, Sikorowo III (–1,58 mln t), Radziki IV (–1,31 mln t) i Smolniki I (–1,05 mln t) w woj. kujawsko-pomorskim, Zubrza (–1,784 mln t) w woj. dolnośląskim. W 26 skreślonych złożach nie znajdowały się już żadne zasoby lub było ich kilkanaście tysięcy, w 80 było ok. 20-200 tys. t, w 40 ok. 200-900 tys. t, natomiast w 13 powyżej 1 mln ton.
• Opracowaniem dodatków do dokumentacji, w wyniku czego zmniejszyły się zasoby m.in. złóż: Deszczno-Łagodzin p. Krasowiec (–2 mln t) i Grajówka-Zbiornik-Pole Północne (–3,32 mln t) w woj. lubuskim, Woliczno SW (–10,77 mln t) i Łubowo (–2,06 mln t) w woj. zachodniopomorskim, Legnica-pole Wschodnie (–2,45 mln t) w woj. dolnośląskim, Nowy Barkoczyn IV (–13,73 mln t), Ostrowite (–4 mln t) i Mirowo XV (–2,77 mln t) w woj. pomorskim, Bielice – Zbiornik (–17,1 mln t) i Więcmierzyce (–3,37 mln t) w woj. opolskim, Zabawa (–5,44 mln t) w woj. małopolskim. Ubytki w 14 złożach objęły zasoby w ilości ok. 1-17 mln t, a w 46 złożach w granicach 0,1-0,7 mln t.

Zwiększenie ilości zasobów w skali całego kraju, tak jak w poprzednich latach było efektem wzrostu w większości województw. Największe przyrosty nastąpiły w województwach: pomorskim, zachodniopomorskim, wielkopolskim, podkarpackim, dolnośląskim i lubuskim. W poszczególnych województwach bilans zmian stanu zasobów w 2020 r. był następujący:

W złożach, które włączono do aktualnego bilansu, udokumentowano przede wszystkim piasek w ilości 325 mln t, oprócz wymienionych wyżej największym z nich jest Wierzchowo I (12,5 mln t) w woj. zachodniopomorskim. Piasek ze żwirem to 98 mln t w 70 złożach; m.in. Bielice – Zbiornik 1 (25,09 mln t) w woj. opolskim, Łukawiec – 2 (6,33 mln t) w woj. podkarpackim, Drahle XI (6,32 mln t) w woj. podlaskim, Nowy Barkoczyn VII (6,02 mln t) w woj. pomorskim, Grajówka – Zbiornik – Pole Północne 1 (4,56 mln t) w woj. lubuskim. Nowe zasoby żwiru to 5,2 mln t w 6 złożach, z których największe to Dębno-Dunajec (2,16 mln t) w woj. małopolskim, Sierakośce–IV (1,69 mln t) w woj. podkarpackim i Sędzisław IV (0,66 mln t) w woj. dolnośląskim. Wojewódzki rozkład zasobów podtypów nowych złóż w milionach ton zestawiono poniżej:

Powierzchnia złóż włączonych do bilansu w 2020 r. wyniosła 2 378 ha, w tym 2 110 ha złóż o powierzchni powyżej 2 ha oraz 268 ha złóż o powierzchni do 2 ha. Największymi z nich są: Bielice – Zbiornik (141 ha) w woj. opolskim, Nowy Barkoczyn VII (104 ha) w woj. pomorskim, Łagiewniki Wielkie I (56 ha) w woj. śląskim, Łężeczki MŁ (52 ha) w woj. wielkopolskim, Łubowo I (41 ha) w woj. zachodniopomorskim. Natomiast najmniejszym złożem nowo udokumentowanym jest złoże Gostomie XVIII (0,14 ha) w woj. pomorskim. Całkowita powierzchnia nowych złóż w poszczególnych województwach jest następująca:

Najwięcej złóż udokumentowanych jest obecnie w województwach: mazowieckim (1 421), wielkopolskim (1 267), lubelskim (981), łódzkim (863), warmińsko-mazurskim (836), podkarpackim (769).

Największa ilość zasobów udokumentowana jest w województwach: dolnośląskim (2 320 mln t), małopolskim (1 797 mln t), podlaskim (1 690 mln t), opolskim (1 433 mln t), mazowieckim (1 340 mln t) oraz podkarpackim (1 334 mln t).

Zasoby złóż rozpoznanych szczegółowo (A, B i C ₁) wynoszą 12 207,76 mln t i stanowią obecnie 61% ogólnej ilości zasobów. 7 752,85 mln t (39%) zasobów znajduje się w złożach rozpoznanych w kategoriach C ₂ oraz D. Zasoby złóż zagospodarowanych, wynoszące 6 132,59 mln t (wzrost o 170,76 mln t w stosunku do 2019 r.), stanowią 31% wszystkich zasobów, w złożach niezagospodarowanych występuje 12 106,15 mln t (61%; wzrost o 29,72 mln t), natomiast w złożach, których eksploatacji zaniechano, znajduje się 1 721,88 mln t, co oznacza wzrost o 17,49 mln t.

Zasoby przemysłowe wyniosły w 2020 r. 4 301,75 mln t i wzrosły w stosunku do ubiegłego roku o 132,93 mln t. Zasoby przemysłowe, ustanowione dla zasobów zagospodarowanych, wynoszą 3 626,75 mln t i stanowią 59% ich udokumentowanych zasobów. Rozmieszczenie w poszczególnych województwach zasobów zagospodarowanych: bilansowych, przemysłowych i zakładów czynnych kruszywa naturalnego na koniec 2020 roku było następujące:

W 2020 roku wydobycie piasków i żwirów ze złóż wyniosło 180,24 mln t. W stosunku do poprzedniego roku eksploatacja zmalała o 2,57 mln t, czyli o 1,4%, i jest to znacznie mniej niż rok wcześniej (–7,2%). Spadek wydobycia nastąpił w 10 z 16 województw. We wszystkich głównych gałęziach przemysłu wykorzystujących naturalne kruszywa piaskowo-żwirowe – w budownictwie infrastrukturalnym, mieszkaniowym i przemysłowym – zanotowano spadki wskaźników. Ubiegłoroczny trend był efektem wyhamowania lub zaburzeń koniunktury, na którą wpłynęły m.in. spadek produkcji budowlano-montażowej, ograniczanie publicznych przetargów na roboty budowlane oraz sytuacja epidemiczna. Największe zmniejszenie eksploatacji odnotowano w województwach: wielkopolskim, małopolskim, śląskim, zachodniopomorskim, opolskim, warmińsko-mazurskim i dolnośląskim. W poszczególnych województwach bilans zmian wydobycia w 2020 r. jest następujący:

Liczba złóż piasków i żwirów w 2020 r. wyniosła 10 672, w tym 2 643 eksploatowanych (w tej grupie są złoża, które skreślono z aktualnego bilansu, oraz te, dla których wygaszono koncesje, a tym samym oznaczono je jako zaniechane). W porównaniu do poprzedniego roku (2 626 złóż) zanotowano wzrost. Wzrosła liczba złóż bez eksploatacji – o 150 (z 7 878 w 2019 r. do 8 029 w 2020 roku). Strukturę w podziale na województwa i według wydobycia w 2020 r. przedstawiono poniżej:

Obecni na rynku producenci kruszyw działają samodzielnie lub są zrzeszeni w grupach. Prowadzą eksploatację w pojedynczych lub w kilku zakładach, a w przypadku największych przedsiębiorstw w kilkunastu lokalizacjach. Najliczniejszą grupą w 2020 r. było ponad 1 300 firm eksploatujących do 50 tys. t kruszywa. Ich sumaryczny udział w wydobyciu wyniósł ok. 20 mln t (11% całego wydobycia). Największy udział – ok. 72 mln t, czyli niemal 40% całego wydobycia – przypada na 20 użytkowników, z których każdy eksploatował co najmniej milion ton, a w przypadku ścisłej czołówki ponad 5 mln t kruszywa piaskowo-żwirowego. Podział w poszczególnych zakresach wydobycia prezentuje się następująco:

Naturalne piaski i żwiry wydobywane są również podczas eksploatacji złóż węgla brunatnego. Ze złóż nieudokumentowanych w 2020 r. wyeksploatowano: w kopalni Bełchatów z pola Szczerców – 275,89 tys. t, natomiast w Turowie – 9,5 tys. t piasków i piasków ze żwirem.

Stopień rozpoznania zasobów i stan ich zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Wykaz złóż piasków i żwirów – tys. t

Zasoby prognostyczne kruszyw naturalnych piaskowo-żwirowych szacowane są na ponad 13 mld t*. Są one rozmieszczone dosyć równomiernie na terenie Polski. Obszary perspektywicznego występowania kopalin, w odróżnieniu od obszarów prognostycznych, posiadają niższą kategorię rozpoznania, ze względu na ocenę na podstawie oznak pośrednich, brak badań jakościowych kopaliny i nieoszacowaną ilość zasobów.

Opracowali: Wojciech Miśkiewicz, Dariusz Brzeziński, Anna Kalinowska, Joanna Stawierej

* Kozłowska O., Smakowski T., Miśkiewicz W., 2020 – „Kruszywo naturalne piaskowo-żwirowe (natural aggregates)”. W: „Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31.12.2018 r.” (red. Szamałek K., Szuflicki M., Mizerski W.): 258-275. PIG-PIB, Warszawa.

2019

Zasoby i wydobycie

Stan geologicznych zasobów bilansowych kruszyw naturalnych, a także stopień ich rozpoznania oraz stopień zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Piaski i żwiry – mln t

Geologiczne zasoby bilansowe kruszyw naturalnych wg stanu na 31 grudnia 2019 roku wynosiły 19 742,66 mln t. Przyrost zasobów wyniósł 272,28 mln t, tj. 1,4% zasobów dotychczas udokumentowanych. W stosunku do poprzedniego roku (1,13%) dynamika wzrostu zwiększyła się.

Naturalne kruszywa piaskowo-żwirowe udokumentowane są w 4 podtypach: piaski, piaski ze żwirem, żwir, piaski pylaste i gliniaste. Zasoby złóż piasków o punkcie piaskowym powyżej 75% wynoszą 8 969,64 mln t (wzrost o 254,56 mln t w stosunku do 2018 r.), z czego 2 535,63 mln t w zasobach złóż zagospodarowanych. Zasoby kruszywa żwirowo-piaskowego i piaskowo-żwirowego o punkcie piaskowym 30-75% to 9 746,78 mln t (wzrost o 17,87 mln t). Zasoby żwiru (punkt piaskowy <30%) wynoszą 994,24 mln t (spadek o 2,58 t) i piasku pylastego, gliniastego 31,99 (wzrost 2,43 t).< p>

W poszczególnych rejonach Polski rozmieszczenie zasobów bilansowych podtypów kruszywa naturalnego na koniec 2019 roku było następujące:

Przyrost zasobów nastąpił w wyniku:

• włączenia do bilansu zasobów kopalin 408 nowych złóż o łącznych zasobach, wynoszących ponad 438 mln t. W ubiegłym roku największą ilość zasobów: 71,82 mln t (31 nowych złóż) udokumentowano w województwie pomorskim. Największe złoża to: Strzelęcino III (15,5 mln t), Sycowa Huta (12,08 mln t), Rychnowy III (9,43 mln t), Zagórki IV (6,54 mln t), Kleszczewo I (4,78 mln t), Sulęczyno V (3,83 mln t). Zasoby 12 największych nowych złóż wynoszą ponad 63 mln t, czyli 88% wszystkich nowoudokumentowanych w województwie. Pozostałe zasoby to 8,7 mln t (przedział 0,12-1 mln t) w 19 złożach. W drugim z kolei województwie podlaskim w 47 depozytach o zasobach od około 103 tys. t do ponad 11 mln t udokumentowano ponad 63 mln t piasków i żwirów. Największe z nich to: Gałkówka-Zaruzie (11,67 mln t), Drogoszewo (8,82 mln t), Kuków XIV (4,45 mln t), Janowszczyzna IV – pole A (3,51 mln t), Czerwony Bór II (2,73 mln t), Knyszyn III (2,36 mln t), Suwałki VII (2,28 mln t), Janowszczyzna XI (2,02 mln t). 80% wszystkich nowych zasobów województwa znajduje się w 17 złożach o wielkości 1-11,7 mln t. Na trzecim miejscu pod względem wielkości nowych zasobów znajduje się województwo mazowieckie: 34,6 mln t (54 depozyty). Największe nowoudokumentowane złoża to: Chrzczony (6,1 mln t), Prosienica VI (3,88 mln t), Dębinki V (2,85 mln t), Pułtusk II (2,02 mln t). Ponadto, wśród największych nowych złóż znalazły się: Święcianowo VII (9 mln t) i Moryń III (4,25 mln t) w woj. zachodniopomorskim, Ligota Mała I (7,34 mln t) w woj. dolnośląskim, Potępa (7,05 mln t) w woj. śląskim, Paruszowice 1 (6,92 mln t), Anna Olesno (5,66 mln t) i Maria Olesno (5,61 mln t) w woj. opolskim, Czarna Sędziszowska (6,54 mln t) w woj. podkarpackim, Gruczno I (5,6 mln t) i Pędzewo VIII (5,19 mln t) w woj. kujawsko-pomorskim, Gierzwałd I (5,04 mln t), Gierzwałd II (4,84 mln t) i Niedźwiedzkie III (4,19 mln t) w woj. warmińsko-mazurskim, Głażewo MK (4,95 mln t) w woj. wielkopolskim. Najmniej zasobów tj. 4,09 mln t (6 złóż) udokumentowano w woj. świętokrzyskim, w woj. małopolskim 6,93 mln t (6 złóż), w woj. lubuskim 14,6 mln t (11 złóż). W 2019 roku udokumentowano również 12,13 mln t zasobów pozabilansowych. Najwięcej w złożach Ligota Mała I (3 mln t) w woj. dolnośląskim, Czarna Sędziszowska (2,62 mln t) w woj. podkarpackim, Strzelęcino III (2,02 mln t) w woj. pomorskim, Czaple (0,84 mln t) w woj. zachodniopomorskim, Paruszowice 1 (0,69 mln t) w woj. opolskim;
• weryfikacji i aktualizacji zasobów, związanych z powiększaniem obszaru złoża lub pogłębieniem jego zasięgu, aktualizacją zasobów po wieloletniej eksploatacji, z innym wykorzystaniem i przeznaczeniem w planach zagospodarowania gruntów, na których złoże zostało udokumentowane, czy też rozliczeniem zasobów po wydzieleniu nowych złóż dokumentowanych w obrębie złóż dawniej rozpoznanych. Największe przyrosty zasobów zanotowano w złożach: Woliczno IV (11,48 mln t) i Wietszyno (7,05 mln t) w woj. zachodniopomorskim, Brzezie nad Odrą (8,6 mln t), Lubomia III (7,78 mln t), Racibórz II – Zbiornik 4 (2,54 mln t) i Bojszowy II/1 (6,6 mln t) w woj. śląskim, Gościszka (5,75 mln t), Olszany VII (2,05 mln t) i Sokołówek (2,04 mln t) w woj. mazowieckim, Prusim I (4,62 mln t), Gołębowo MD (4,06 mln t), Stara Dąbrowa I-Wschód (3,57 mln t) i Wincentów V (2,01 mln t) w woj. wielkopolskim, Kołaczkowo I (3,83 mln t) w woj. kujawsko-pomorskim, Kaimy IV (2,25 mln t) w woj. podlaskim, Wróblowa (2,21 mln t) w woj. podkarpackim, Stefanówka (2,01 mln t) w woj. lubelskim;
• bilansu ubytków i przyrostów zasobów określonych w dodatkach do dokumentacji, a także wynikających z bieżącej weryfikacji zasobów związanej z eksploatacją ponad 54 mln t.

Ubytki zasobów spowodowane były:

• wydobyciem (182,81 mln t);
• skreśleniem z krajowego bilansu zasobów 179 złóż kruszywa – łącznie około 37,4 mln t. Największą ilość zasobów skreślono m.in. ze złóż: Krzeczów III (–2,37 mln t) w woj. łódzkim, Dwory-Mańki (–1,9 mln t) i Kłokoczyn Pod Lasem (–1,14 mln t) w woj. małopolskim, Gąsawy-Nogaj (–1,67 mln t), Trojanów II (–1,16 mln t) i Jelonki-Przyborowie 3 (–1,15 mln t) w woj. mazowieckim, Drahle VI (–1,19 mln t) w woj. podlaskim, Nowa I (–1,05 mln t) w woj. dolnośląskim, Pilewice III (–1,01 mln t) w woj. kujawsko-pomorskim;
• opracowaniem dodatków do dokumentacji, w wyniku czego zmniejszyły się zasoby m.in. złóż: Bojszowy II (–6,33 mln t) w woj. śląskim, Pisarzowice (–1,81 mln t) w woj. dolnośląskim, Mrzezino I (–1,55 mln t), Głazica (–0,97 mln t) i Kębłowo (–0,96 mln t) w woj. pomorskim, Racibórz I-Zbiornik (–1,48 mln t) w woj. śląskim, Łapka 3 (–1,45 mln t) w woj. warmińsko-mazurskim, Kanigówek (–1,42 mln t) i Kamińsk (–1,11 mln t) w woj. mazowieckim, Główczyce (–1,35 mln t) w woj. opolskim.

Zwiększenie ilości zasobów w skali całego kraju, tak jak w poprzednich latach, było efektem wzrostu w większości województw. Największe przyrosty nastąpiły w województwach przygotowujących inwestycje infrastrukturalne, tj. m.in.: pomorskim, podlaskim, zachodniopomorskim, kujawsko-pomorskim. W poszczególnych województwach bilans zmian stanu zasobów (w tysiącach ton) w 2019 r. był następujący:

Najwięcej złóż udokumentowanych jest obecnie w województwach: mazowieckim (1 410), wielkopolskim (1 232), lubelskim (973), łódzkim (861), warmińsko-mazurskim (821), podkarpackim (760).

Największa ilość zasobów udokumentowana jest w województwach: dolnośląskim (2 309 mln t), małopolskim (1 813 mln t), podlaskim (1 692 mln t), opolskim (1 423 mln t), podkarpackim (1 319 mln t) oraz mazowieckim (1 336 mln t).

Zasoby złóż rozpoznanych szczegółowo (A, B i C ₁) wynoszą 11 926,45 mln t i stanowią obecnie 60% ogólnej ilości zasobów. 7 816,20 mln t – 40% zasobów jest w złożach rozpoznanych w kategoriach C ₂ oraz D. Zasoby złóż zagospodarowanych, wynoszące 5 961,83 mln t (spadek o –39,4 mln t w stosunku do 2018 r.), stanowią 30% wszystkich zasobów, 12 076,43 mln t (61%) występuje w złożach niezagospodarowanych (wzrost o 167,32 mln t), natomiast w złożach, których eksploatacji zaniechano, znajduje się 1 704,39 mln t, co oznacza wzrost o 144,36 mln t.

Zasoby przemysłowe wyniosły w 2019 r. 4 168,82 mln t i wzrosły w stosunku do ubiegłego roku o 107 mln t. Zasoby przemysłowe, ustanowione dla zasobów zagospodarowanych, wynoszą 3 498,09 mln t i stanowią 58,7% ich udokumentowanych zasobów. Rozmieszczenie w poszczególnych województwach zagospodarowanych zasobów bilansowych, przemysłowych i zakładów czynnych (w milionach ton) podtypów kruszywa naturalnego na koniec 2019 roku było następujące:

W 2019 roku wydobycie piasków i żwirów ze złóż wyniosło 182,81 mln t. W stosunku do poprzedniego roku eksploatacja zmalała o –14,19 mln t, czyli o –7,2%. Spadek wydobycia nastąpił w 10 z 16 województw, a w 8 z nich o ponad 1 mln t. Wielkość eksploatacji wyraźnie związana z inwestycjami drogowymi, pochłaniającymi ogromną część kruszyw, zmalała w regionach, w których dobiegły końca budowy dróg krajowych i ekspresowych lub były one w fazie końcowej. Największe zmniejszenie zanotowano w woj. zachodniopomorskim, co powiązane jest m.in. z oddaniem drogi S6, w woj. mazowieckim, gdzie dostarczano kruszywo dla budów części dróg S17 i A2 oraz woj. kujawsko-pomorskim w którym na ukończeniu jest droga S5. Ponad to ubiegłoroczny spadek, przewidywany w prognozach, był ogólnym efektem wyhamowania koniunktury w budownictwie, powiązanej m.in. z udziałem współfinansowanych przez UE programów infrastrukturalnych. W poszczególnych województwach bilans zmian wydobycia w 2019 r. jest następujący:

Liczba złóż piasków i żwirów w 2019 r. wyniosła 10 504, w tym 2 626 eksploatowanych (w tej grupie są złoża, które skreślono z aktualnego bilansu oraz te, gdzie wygaszono koncesje, a tym samym oznaczono jako zaniechane). W porównaniu do poprzedniego roku (2 667 złóż) liczba eksploatowanych złóż zmniejszyła się. Wzrosła liczba złóż bez eksploatacji o 250 (z 7 628 w 2018 do 7 878 w 2019 roku), czyli więcej niż o ogólny ich przyrost. Strukturę w podziale na województwa i wg wydobycia w 2019 r. przedstawiono poniżej:

Naturalne piaski i żwiry wydobywane są również podczas eksploatacji złóż węgla brunatnego. Ze złóż nieudokumentowanych, podczas eksploatacji w 2019 r. w kopalni Bełchatów z pola Szczerców wydobyto 218,28 tys. t, natomiast w Turowie 40,02 tys. t piasków i piasków ze żwirem.

Stopień rozpoznania zasobów i stan ich zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Wykaz złóż piasków i żwirów – tys. t

Zasoby prognostyczne kruszyw naturalnych piaskowo-żwirowych szacowane są na ponad 13 mld t*. Są one rozmieszczone dosyć równomiernie na terenie Polski. Obszary perspektywicznego występowania kopalin, w odróżnieniu od obszarów prognostycznych, posiadają niższą kategorię rozpoznania, ze względu na ocenę na podstawie oznak pośrednich, brak badań jakościowych kopaliny i nieoszacowaną ilość zasobów.

Opracowali: Wojciech Miśkiewicz, Dariusz Brzeziński, Anna Kalinowska, Joanna Stawierej

* Kozłowska O., Smakowski T., Miśkiewicz W., 2020 – „Kruszywo naturalne piaskowo-żwirowe (natural aggregates)”. W: „Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31.12.2018 r.” (red. Szamałek K., Szuflicki M., Mizerski W.): 258-275. PIG-PIB, Warszawa.

2018

Naturalne kruszywa piaskowo-żwirowe dzielą się na dwie zasadnicze grupy: kruszywa grube obejmujące żwiry i pospółki (kruszywo piaskowo-żwirowe) oraz kruszywa drobne – piaskowe. Rozmieszczenie piasków na obszarze Polski jest na ogół równomierne i jedynie w województwach południowych może zaznaczać się ich niedobór (mapa). Natomiast kruszywa naturalne grube, szczególnie poszukiwane, rozmieszczone są nierównomiernie i zwłaszcza województwa centralne odczuwają ich niedostatek.

W Polsce złoża naturalnych piasków i żwirów są przeważnie wieku czwartorzędowego, a tylko podrzędnie należą do starszych formacji: plioceńskiej, mioceńskiej i liasowej.

Jakość kopaliny, a szczególnie jednorodność złóż, w znacznym stopniu zależy od genetycznego typu złoża. W złożach czwartorzędowych wyróżnia się następujące typy genetyczne: lodowcowe, wodnolodowcowe i rzeczne oraz obserwuje się wyraźną strefowość ich występowania.

W południowej części kraju, w strefie karpacko-sudeckiej, podstawową rolę odgrywają złoża rzeczne. W części sudeckiej przeważają złoża piaskowo-żwirowe wyższych tarasów plejstoceńskich, składające się głównie z okruchów skał krystalicznych i piaskowców. Na obszarze karpackim główną bazę surowcową stanowią złoża żwirowe i piaskowo-żwirowe, występujące w niskich tarasach zalewowych i nadzalewowych, a w ich składzie przeważają rozdrobnione skały fliszowe. Wyjątek stanowi dolina Dunajca, gdzie występują znaczne ilości tatrzańskich skał krystalicznych.

W Polsce północnej i centralnej – na Niżu Polskim – najważniejsze są złoża o genezie lodowcowej (akumulacyjne moreny czołowe), wodnolodowcowej (sandry, ozy) i rzecznej. W północnej części tego obszaru są to złoża żwirowo-piaskowe, zawierające głównie rozdrobnione skały skandynawskie – utwory krystaliczne i wapienie z domieszką kwarcu i piaskowców. W części centralnej i południowej znaczny udział w utworach wodnolodowcowych mają osady piaskowe, zawierające duże ilości skał lokalnych.

Według rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, z wyłączeniem złoża węglowodorów, określającego m.in. graniczne wartości parametrów definiujących złoże i jego granice, złoże piasków skaleniowo-kwarcowych o punkcie piaskowym powyżej 75% powinno mieć co najmniej 2,0 m miąższości, przy stosunku grubości nadkładu do miąższości złoża maksymalnie 0,3 i zawartości pyłów mineralnych nieprzekraczającej 10%. Natomiast złoże żwirowe, żwirowo-piaskowe i piaskowo-żwirowe o punkcie piaskowym poniżej 75% powinno mieć co najmniej 2,0 m miąższości, przy stosunku grubości nadkładu do miąższości złoża maksymalnie 1,0 i zawartości pyłów mineralnych nieprzekraczającej 15%.

Stan geologicznych zasobów bilansowych kruszyw naturalnych, a także stopień ich rozpoznania oraz stopień zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Piaski i żwiry – mln t

Geologiczne zasoby bilansowe kruszyw naturalnych wg stanu na 31 grudnia 2018 roku wynosiły 19 470,38 mln t. Przyrost zasobów wyniósł 216,61 mln t, tj. 1,13% zasobów dotychczas udokumentowanych. W stosunku do poprzedniego roku (1,25%) dynamika wzrostu zmniejszyła się.

Naturalne kruszywa piaskowo-żwirowe udokumentowane są w 4 podtypach: piaski, piaski ze żwirem, żwir, piaski pylaste i gliniaste. Zasoby złóż piasków o punkcie piaskowym powyżej 75% wynoszą 8 715,08 mln t (wzrost o 184,2 mln t w stosunku do 2017 r.), z czego 2 480,21 mln t w zasobach złóż zagospodarowanych. Zasoby kruszywa żwirowo-piaskowego i piaskowo-żwirowego o punkcie piaskowym 30-75% to 9 728,91 mln t (wzrost o 34,61 mln t). Zasoby żwiru (punkt piaskowy <30%) wynoszą 996,82 mln t (spadek o 1,97 mln t) i piasku pylastego, gliniastego 29,56 mln t (spadek o 0,13 mln t).

W poszczególnych województwach rozmieszczenie zasobów bilansowych (w milionach ton) podtypów kruszywa naturalnego na koniec 2018 roku było następujące:

Przyrost zasobów nastąpił w wyniku:

• włączenia do bilansu zasobów kopalin 370 nowych złóż o łącznych zasobach, wynoszących ponad 477,88 mln t. W ubiegłym roku największą ilość zasobów: 112,36 mln t (50 nowych złóż) udokumentowano w województwie podlaskim. Największe złoża to: Drahle-Bohoniki (37,32 mln t), Bohoniki III (36,44 mln t), Ciemianka II (6,68 mln t), Stare Konopki (3,58 mln t), Kobylin I (2,32 mln t), Grzymały (2,24 mln t), Kuków XIII (2,09 mln t). Zasoby 9 największych złóż wynoszą ponad 94 mln t czyli 84% wszystkich udokumentowanych w województwie. Pozostałe zasoby to 12,3 mln t (przedział 0,5-1 mln t) w 16 złożach i 5,8 miliona t w 24 złożach (w większości powyżej 100 tys. t). W drugim z kolei województwie warmińsko-mazurskim w 25 depozytach o zasobach od około 90 tys. t do 25 mln t udokumentowano ponad 84 mln t piasków i żwirów. Największe z nich to: Prostki-Niedźwieckie (24,99 mln t), Jabłonowo I (16,55 mln t), Botowo VII (12,72 mln t), Kalbornia-Mosznica 1 (6,27 mln t), Botowo VI (5,02 mln t). 92% wszystkich nowych zasobów województwa znajduje się w 10 złożach o wielkości 1-25 mln t. Na trzecim miejscu pod względem wielkości nowych zasobów znajduje się województwo mazowieckie: 38,9 mln t (54 depozyty). Największe nowo-udokumentowane złoża to: Stylągi I (9,09 mln t), Kondrajec Szlachecki (6,44 mln t), Rudno Jeziorowe IX (3,06 mln t), Kamień I (2,39 mln t). W tym przypadku 11 depozytów zawiera ponad 30 mln t, a pozostałe 43 ponad 12 mln t. Ponadto, wśród największych nowych złóż znalazły się: Białobrzezie (19,15 mln t) i Biała (5,52 mln t) w województwie dolnośląskim; Chrostkowo Nowe II (5,76 mln t) w województwie kujawsko-pomorskim; Gryżyce II (13,37 mln t) w województwie lubuskim; Bądków (6,39 mln t) w województwie łódzkim; Bukówka (8,58 mln t) i Gołębiewko IV (7,21 mln t) w województwie pomorskim; Dargocice II (6,49 mln t), Biała I (6,28 mln t) w województwie zachodniopomorskim. Najmniej zasobów tj. 1,03 mln t (4 złoża) udokumentowano w województwie opolskim, w województwie śląskim 4 mln t (3 złoża) i w województwie świętokrzyskim 5,26 mln t (3 złóż). Złoże Trąbki 1 w województwie zachodniopomorskim, zaliczane wcześniej do piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej, przekwalifikowano do piasków i żwirów. W 2018 roku udokumentowano również 8,16 mln t zasobów pozabilansowych. Najwięcej w złożach Rakowo Piskie II (3,86 mln t) w województwie warmińsko-mazurskim oraz Stare Konopki (1,55 mln t) w województwie podlaskim;
• weryfikacji i aktualizacji zasobów, związanych z powiększaniem obszaru złoża lub pogłębieniem jego zasięgu, aktualizacją zasobów po wieloletniej eksploatacji, z innym wykorzystaniem i przeznaczeniem w planach zagospodarowania gruntów, na których złoże zostało udokumentowane, czy też rozliczeniem zasobów po wydzieleniu nowych złóż dokumentowanych w obrębie złóż dawniej rozpoznanych. Największe przyrosty zasobów zanotowano w złożach: Mosty (6,79 mln t) w województwie zachodniopomorskim; Prosienica II/2 (5,13 mln t) i Pieńki (4,11 mln t) w województwie mazowieckim; Ludkowo VII (3,65 mln t) w województwie kujawsko-pomorskim; Jerzmanowice (3,51 mln t) w województwie dolnośląskim; Radachów (2,84 mln t) w województwie lubuskim; Wólka Gościeradowska (2,74 mln t) w województwie lubelskim; Grzybowo – Lizaki (2,76 mln t) w województwie pomorskim; Samborzec (2,33 mln t) i Brody Iłżeckie 1 (2,21 mln t) w województwie świętokrzyskim; Szałstry I (2,22 mln t) w województwie warmińsko-mazurskim; Dęby Szlacheckie-I (2,11 mln t) w województwie wielkopolskim.

Ubytki zasobów spowodowane były:

• wydobyciem (197,01 mln t);
• skreśleniem z krajowego bilansu zasobów 199 złóż kruszywa – łącznie około 42,5 mln t. Największą ilość zasobów skreślono m.in. ze złóż: Suków II (–4,09 mln t) i Brody Iłżeckie (–1,02 mln t) w województwie świętokrzyskim; Bohoniki II (–2,78 mln t) i Duchny Wieluny (–1,03 mln t) w województwie podlaskim; Goliszów (–2,69 mln t) i Jakuszów (–1,16 mln t) w województwie dolnośląskim; Lubieszów (–2,01 mln t) w województwie opolskim; Dźwierzno J 1 (–1,16 mln t) w województwie kujawsko-pomorskim; Woliczno W (–1,1 mln t) w województwie zachodniopomorskim; Kowala Duszocina (–1,06 mln t) w województwie mazowieckim;
• zasoby zmniejszone dodatkami dotyczyły m.in. złóż: Przyborów-Żwiry (–8,38 mln t) i Brzegi (–2,90 mln t) w województwie małopolskim, Kalbornia-Mosznica (–6,17 mln t), Ruś (–2,19 mln t) i Jabłonowo (–2,16 mln t) w województwie warmińsko-mazurskim, Racibórz II-Zbiornik (–4,85 mln t) w województwie śląskim, Górka Lubartowska (–4,40 mln t) w województwie lubelskim, Gostomie III (–4,38 mln t) w województwie pomorskim, Nowogród Bobrzański – Zbiornik (–3,74 mln t) i Miodnica (–2,37 mln t) w województwie lubuskim, Legnica-pole Wschodnie (–2,27 mln t) w województwie dolnośląskim;
• bilansem ubytków i przyrostów zasobów, określonych w dodatkach do dokumentacji, a także wynikających z bieżącej weryfikacji zasobów związanej z eksploatacją ok. –22 mln t

Zwiększenie ilości zasobów w skali całego kraju, tak jak w poprzednich latach, było efektem zwiększenia się zasobów w większości województw. W poszczególnych województwach bilans zmian stanu zasobów (w tysiącach ton) w 2018 r. był następujący:

Najwięcej złóż udokumentowanych jest obecnie w województwach: mazowieckim (1 379), wielkopolskim (1 220), lubelskim (955), łódzkim (859) i warmińsko-mazurskim (795).

Największa ilość zasobów udokumentowana jest w województwach: dolnośląskim (2 310 mln t), małopolskim (1 826 mln t), podlaskim (1 656 mln t), opolskim (1 407 mln t), podkarpackim (1 302 mln t) oraz mazowieckim (1 313 mln t).

Zasoby złóż rozpoznanych szczegółowo (A, B i C₁) wynoszą 11 652,65 mln t i stanowią obecnie 60% ogólnej ilości zasobów. 7 817,73 mln t – 40% zasobów jest w złożach rozpoznanych w kategoriach C2 oraz D. Zasoby złóż zagospodarowanych, wynoszące 6 001,23 mln t (wzrost o 21,61 mln t w stosunku do 2017 r.), stanowią 31% wszystkich zasobów. 11 909,11 mln t (61%) występuje w złożach niezagospodarowanych (wzrost o 130,30 mln t), natomiast w złożach, których eksploatacji zaniechano, znajduje się 1 560,03 mln t, co oznacza wzrost o 64,71 mln t.

W 2018 roku wydobycie piasków i żwirów ze złóż wyniosło 197,01 mln t. W stosunku do roku poprzedniego eksploatacja wzrosła o 10,71 mln t, czyli o 5,7%. W ubiegłym roku nastąpił wzrost wydobycia w 11 z 16 województw oraz na Bałtyku. Wielkość eksploatacji wyraźnie związana z inwestycjami drogowymi, pochłaniającymi ogromną część kruszyw, wzrosła w regionach, w których były prowadzone budowy dróg krajowych i ekspresowych oraz autostrad. W poszczególnych województwach bilans zmian wydobycia w 2018 r. jest następujący:

Liczba złóż piasków i żwirów w 2018 r. wyniosła 10 295, w tym 2 667 eksploatowanych. W porównaniu do poprzedniego roku (2 659 sztuk) zmieniła się minimalnie. Wzrosła liczba złóż bez eksploatacji o 170 (z 7 458 w 2017 do 7 628 w 2018 roku), czyli mniej więcej o ogólny ich przyrost. Strukturę w podziale na województwa i wg wydobycia w 2018 r. przedstawiono poniżej:

Naturalne piaski i żwiry wydobywane są również podczas eksploatacji złóż węgla brunatnego. Ze złóż nieudokumentowanych, podczas eksploatacji w 2018 r. w kopalni Bełchatów z pola Szczerców wydobyto 246,34 tys. t, natomiast w Turowie 69 tys. t piasków i piasków ze żwirem.

Na figurze przedstawiono zasoby i wydobycie piasków i żwirów w Polsce w latach 1989-2018.

Stopień rozpoznania zasobów i stan ich zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Wykaz złóż piasków i żwirów – tys. t

Opracowali: Dariusz Brzeziński, Anna Kalinowska, Wojciech Miśkiewicz, Joanna Stawierej

2017

Naturalne kruszywa piaskowo-żwirowe dzielą się na dwie podstawowe grupy: kruszywa grube, obejmujące żwiry i pospółki (kruszywo piaskowo-żwirowe), oraz kruszywa drobne – piaskowe. Rozmieszczenie piasków na obszarze Polski jest na ogół równomierne i jedynie w województwach południowych może zaznaczać się ich niedobór. Natomiast kruszywo naturalne grube, szczególnie poszukiwane, jest nierównomiernie rozmieszczone i zwłaszcza województwa centralne odczuwają jego niedostatek.

W Polsce złoża naturalnych piasków i żwirów są przeważnie wieku czwartorzędowego, a tylko podrzędnie należą do starszych formacji: plioceńskiej, mioceńskiej i liasowej.

Jakość kopaliny, a szczególnie jednorodność złóż, w znacznym stopniu zależy od genetycznego typu złoża. W złożach czwartorzędowych wyróżnia się następujące typy genetyczne: lodowcowe, wodnolodowcowe i rzeczne oraz obserwuje się wyraźną strefowość ich występowania.

W południowej części kraju, w strefie karpacko-sudeckiej, podstawową rolę odgrywają złoża rzeczne. W części sudeckiej przeważają złoża piaskowo-żwirowe wyższych tarasów plejstoceńskich, składające się głównie z okruchów skał krystalicznych i piaskowców. Na obszarze karpackim główną bazę surowcową stanowią złoża żwirowe i piaskowo-żwirowe, występujące w niskich tarasach zalewowych i nadzalewowych, a w ich składzie przeważają rozdrobnione skały fliszowe. Wyjątek stanowi dolina Dunajca, gdzie występują znaczne ilości tatrzańskich skał krystalicznych.

W Polsce północnej i centralnej – na Niżu Polskim – najważniejsze są złoża o genezie lodowcowej (akumulacyjne moreny czołowe), wodnolodowcowej (sandry, ozy) i rzecznej. W północnej części tego obszaru są to złoża żwirowo-piaskowe, zawierające głównie rozdrobnione skały skandynawskie – utwory krystaliczne i wapienie z domieszką kwarcu i piaskowców. W części centralnej i południowej znaczny udział w utworach wodnolodowcowych mają osady piaskowe, zawierające duże ilości skał lokalnych.

Według rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, z wyłączeniem złoża węglowodorów, określającego m.in. graniczne wartości parametrów definiujących złoże i jego granice, złoże piasków skaleniowo-kwarcowych o punkcie piaskowym powyżej 75% powinno mieć co najmniej 2,0 m miąższości, przy stosunku grubości nadkładu do miąższości złoża maksymalnie 0,3 i zawartości pyłów mineralnych nieprzekraczającej 10%. Natomiast złoże żwirowe, żwirowo-piaskowe i piaskowo-żwirowe o punkcie piaskowym poniżej 75% powinno mieć co najmniej 2,0 m miąższości, przy stosunku grubości nadkładu do miąższości złoża maksymalnie 1,0 i zawartości pyłów mineralnych nieprzekraczającej 15%.

Stan geologicznych zasobów bilansowych kruszyw naturalnych, a także stopień ich rozpoznania oraz stopień zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Piaski i żwiry – mln t

Geologiczne zasoby bilansowe kruszyw naturalnych wg stanu na 31 grudnia 2017 r. wynosiły 19 253,77 mln t. Przyrost zasobów wyniósł 237,29 mln t, tj. 1,25% zasobów dotychczas udokumentowanych. W stosunku do poprzedniego roku (2,02%) dynamika wzrostu zmniejszyła się.

Naturalne kruszywa piaskowo-żwirowe udokumentowane są w 4 podtypach: piaski, piaski ze żwirem, żwiry, piaski pylaste i gliniaste. Zasoby złóż piasków o punkcie piaskowym powyżej 75% wynoszą 8 530,89 mln t (wzrost o 272,83 mln t w stosunku do 2016 r.), z czego 2 396,27 mln t w zasobach złóż zagospodarowanych. Zasoby kruszywa żwirowo-piaskowego i piaskowo-żwirowego o punkcie piaskowym 30-75% to 9 694,30 mln t (spadek o 97,74 mln t). Zasoby żwiru (punkt piaskowy <30%) wynoszą 998,79 mln t (wzrost o 61,33 mln t), a piasku pylastego, gliniastego 29,69 mln t (wzrost o 0,94 mln t).

Przyrost zasobów nastąpił w wyniku:

• Włączenia do bilansu zasobów kopalin 390 nowych złóż o łącznych zasobach wynoszących ponad 424,02 mln t. W ubiegłym roku największą ilość zasobów: 54,54 mln t (59 nowych złóż) udokumentowano w województwie wielkopolskim. Największe to: Igrzyna (7,95 mln t), Popowo I (7,68 mln t) i Kaszczor KR V (6,14 mln t). Zasoby poszczególnych złóż udokumentowanych w 2017 r. w Wielkopolsce mieszczą się w przedziale 0,04-8 mln t. W 14 depozytach o zasobach od około 1 do 8 mln t udokumentowano prawie 42 mln t piasków i żwirów. Na drugim miejscu pod względem ilości udokumentowania nowych zasobów plasuje się województwo podlaskie – 29 złóż, w których rozpoznano 51,87 mln t zasobów. Największe z nich to: Kuków XII (30,85 mln t), Kisielnica II (4,81 mln t), Mroczki Stylągi II (1,94 mln t). 50,81 mln t zasobów (30 nowych złóż) udokumentowano w województwie pomorskim. Największe złoża to: Demlin VIII (8,8 mln t), Gapowo XIX (7,44 mln t), Kębłowo Nowowiejskie V (4,75 mln t), Gostomie XIV (4,5 mln t), Rychnowy II (4,22 mln t). Oprócz ww. złóż w województwie tym udokumentowano 25 nowych złóż o łącznych zasobach 21 mln t, mieszczących się w przedziale od 16 tys. t do 3,6 mln t. Ponadto wśród największych nowych złóż znalazły się: Topola-Śrem (20,96 mln t) w województwie dolnośląskim, Bierawa 2 (9,8 mln t) w województwie opolskim, Łapka 3 (9,3 mln t) i Szczepankowo (6,75 mln t) w województwie warmińsko-mazurskim, Dołha 2 (9,27 mln t) i Górka Lubartowska-Niedźwiada (4,84 mln t) w województwie lubelskim. Najmniej zasobów, tj. 1,43 mln t (6 złóż), udokumentowano w województwie świętokrzyskim, w województwie zachodniopomorskim udokumentowano 10,7 mln t (9 złóż), a w województwie lubuskim 12,54 mln t (12 złóż). W 2017 r. udokumentowano również ponad 6 mln t zasobów pozabilansowych. Złoże Pęglity w województwie warmińsko-mazurskim, wcześniej zaliczane do surowców ilastych ceramiki budowlanej, przekwalifikowano do piasków i żwirów.
• Weryfikacji i aktualizacji zasobów, związanych z powiększaniem obszaru złoża lub pogłębieniem jego zasięgu, aktualizacją zasobów po wieloletniej eksploatacji, z innym wykorzystaniem i przeznaczeniem w planach zagospodarowania gruntów, na których złoże zostało udokumentowane, czy też z rozliczeniem zasobów po wydzieleniu nowych złóż udokumentowanych w obrębie złóż dawniej rozpoznanych. Największe przyrosty zasobów zanotowano w złożach: Dębowiec IV (30,3 mln t) w województwie lubuskim, Bobrowniki-Drahle (8,04 mln t), Drahle VIII (2,7 mln t) i Janowszczyzna X (2,19 mln t) w województwie podlaskim, Kuźnica Czarnkowska MD (6,17 mln t) w województwie wielkopolskim, Chróścice 4 (4,23 mln t) w województwie opolskim, Nowa Biała-Zagrody (2,82 mln t) w województwie małopolskim, Przecław (2,25 mln t) w województwie podkarpackim, Węsiory (2,85 mln t) w województwie pomorskim oraz Gąsów (2,55 mln t) w województwie mazowieckim. Zasoby zmniejszone dodatkami dotyczyły m.in. złóż: Legnica-pole Wschodnie – poprzednia nazwa Legnica-p.E (–4,24 mln t) w województwie dolnośląskim, Górka Lubartowska (–4 mln t) w województwie lubelskim, Deszczno-Łagodzin (–3,92 mln t) w województwie lubuskim, Haczów (–2,93 mln t) w województwie podkarpackim i Rękoraj (–2,06 mln t) w województwie łódzkim.
• Bilansem ubytków i przyrostów zasobów określonych w dodatkach do dokumentacji, a także wynikających z bieżącej weryfikacji zasobów związanej z eksploatacją – ok. 46 mln t.

Ubytki zasobów spowodowane były:

• Wydobyciem (186,30 mln t).
• Skreśleniem z krajowego bilansu zasobów 192 złóż kruszywa – łącznie około 46 mln t. Największą ilość zasobów skreślono m.in. ze złóż: Roztoka (–2,37 mln t) i Wola Batorska-Grabina (–1,24 mln t) w województwie małopolskim, Lasocin 1 (–2,03 mln t), Owczary (–1,64 mln t) i Rudnica (–1,44 mln t) w województwie lubuskim, Wymysłowo TJ III (–1,61 mln t) w województwie wielkopolskim, Nowa Wieś IX (–1,74 mln t) w województwie kujawsko-pomorskim, Smolarzyny-1 (–1,65 mln t), Munina I-A (–1,36 mln t) i Żupawa (–1,34 mln t) w województwie podkarpackim oraz Wąsosz 6 (–1,24 mln t) w województwie podlaskim.

Zwiększenie ilości zasobów w skali całego kraju, tak jak w poprzednich latach, było efektem zwiększenia się zasobów w większości województw. W poszczególnych województwach bilans zmian stanu zasobów (w tysiącach ton) w 2017 r. był następujący:

Najwięcej złóż udokumentowanych jest obecnie w województwach: mazowieckim (1 340), wielkopolskim (1 205), lubelskim (930), łódzkim (843) i warmińsko-mazurskim (778).

Największa ilość zasobów udokumentowana jest w województwach: dolnośląskim (2 296 mln t), małopolskim (1 850 mln t), podlaskim (1 578 mln t), opolskim (1 418 mln t), podkarpackim (1 296 mln t) oraz mazowieckim (1 283 mln t).

Zasoby złóż rozpoznanych szczegółowo (A, B i C₁) wynoszą 11 409,07 mln t i stanowią obecnie 59% ogólnej ilości zasobów. 7 844,69 mln t (41%) zasobów jest w złożach rozpoznanych w kategoriach C₂ oraz D. Zasoby złóż zagospodarowanych, wynoszące 5 979,62 mln t (wzrost o 80,41 mln t w stosunku do 2016 r.), stanowią 31% wszystkich zasobów; 11 778,82 mln t (61%) występuje w złożach niezagospodarowanych (wzrost w 2017 r. o 79,89 mln t), natomiast w złożach, których eksploatacji zaniechano, znajduje się 1 495,32 mln t (7,8% zasobów), co oznacza wzrost o 5,43 mln t.

W 2017 r. wydobycie piasków i żwirów ze złóż wyniosło 186,30 mln t. W stosunku do roku poprzedniego eksploatacja wzrosła o 13,12 mln t, czyli o 7,6%. W ubiegłym roku nastąpił wzrost wydobycia w 12 z 16 województw. Wielkość eksploatacji wyraźnie związana z inwestycjami drogowymi, pochłaniającymi ogromną część kruszyw, wzrosła w regionach, w których były prowadzone budowy dróg krajowych i ekspresowych oraz autostrad. W poszczególnych województwach bilans zmian wydobycia w 2017 r. jest następujący:

Liczba złóż piasków i żwirów w 2017 r. wyniosła 10 117, w tym 2 659 eksploatowanych. Strukturę w podziale na województwa i wg wydobycia przedstawiono poniżej:

Naturalne piaski i żwiry są wydobywane również podczas eksploatacji złóż węgla brunatnego. W 2017 r., ze złóż nieudokumentowanych, podczas eksploatacji w kopalni Bełchatów z pola Szczerców wydobyto 340,78 tys. t piasków i piasków ze żwirem, natomiast w Turowie 121,10 tys. t piasków i piasków ze żwirem.

Na figurze przedstawiono zasoby i wydobycie piasków i żwirów w Polsce w latach 1989-2017.

Stopień rozpoznania zasobów i stan ich zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Wykaz złóż piasków i żwirów – tys. t

Opracowali: Wojciech Miśkiewicz, Dariusz Brzeziński, Anna Kalinowska, Joanna Stawierej

2016

Naturalne kruszywa piaskowo-żwirowe dzielą się na dwie podstawowe grupy: kruszywa grube, obejmujące żwiry i pospółki (kruszywo piaskowo-żwirowe), oraz kruszywa drobne – piaskowe. Rozmieszczenie piasków na obszarze Polski jest na ogół równomierne i jedynie w województwach południowych może zaznaczać się ich niedobór. Natomiast kruszywo naturalne grube, szczególnie poszukiwane, jest nierównomiernie rozmieszczone i zwłaszcza województwa centralne odczuwają jego niedostatek.

W Polsce złoża naturalnych piasków i żwirów są przeważnie wieku czwartorzędowego, a tylko podrzędnie należą do starszych formacji: plioceńskiej, mioceńskiej i liasowej.

Jakość kopaliny, a szczególnie jednorodność złóż, w znacznym stopniu zależy od genetycznego typu złoża. W złożach czwartorzędowych wyróżnia się następujące typy genetyczne: lodowcowe, wodnolodowcowe i rzeczne oraz obserwuje się wyraźną strefowość ich występowania.

W południowej części kraju, w strefie karpacko-sudeckiej, podstawową rolę odgrywają złoża rzeczne. W części sudeckiej przeważają złoża piaskowo-żwirowe wyższych tarasów plejstoceńskich, w których dominują skały krystaliczne i piaskowce. Na obszarze karpackim główną bazę surowcową stanowią złoża żwirowe i piaskowo-żwirowe, występujące w niskich tarasach zalewowych i nadzalewowych, a w ich składzie przeważają skały fliszowe. Wyjątek stanowi dolina Dunajca, gdzie występują znaczne ilości tatrzańskich skał krystalicznych.

W Polsce północnej i centralnej – na Niżu Polskim – najważniejsze są złoża o genezie lodowcowej (akumulacyjne moreny czołowe), wodnolodowcowej (sandry, ozy) i rzecznej. W północnej części tego obszaru są to złoża żwirowo-piaskowe, zawierające głównie skały skandynawskie – utwory krystaliczne i wapienie z domieszką kwarcu i piaskowców. W części centralnej i południowej znaczny udział w utworach wodnolodowcowych mają osady piaskowe, zawierające duże ilości skał lokalnych.

Według rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, z wyłączeniem złoża węglowodorów, określającego m.in. graniczne wartości parametrów definiujących złoże i jego granice, złoże piasków o punkcie piaskowym powyżej 75% powinno mieć co najmniej 2,0 m miąższości, przy stosunku grubości nadkładu do miąższości złoża maksymalnie 0,3 i zawartości pyłów mineralnych nieprzekraczającej 10%. Natomiast złoże żwirowe, żwirowo-piaskowe i piaskowo-żwirowe o punkcie piaskowym poniżej 75% powinno mieć co najmniej 2,0 m miąższości, przy stosunku grubości nadkładu do miąższości złoża maksymalnie 1,0 i zawartości pyłów mineralnych nieprzekraczającej 15%.

Stan geologicznych zasobów bilansowych kruszyw naturalnych, a także stopień ich rozpoznania oraz stopień zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Piaski i żwiry – mln t

Geologiczne zasoby bilansowe kruszyw naturalnych wg stanu na 31 grudnia 2016 r. wynosiły 19 016,48 mln t. Przyrost zasobów wyniósł 376,91 mln t, tj. 2,02% zasobów dotychczas udokumentowanych. W stosunku do poprzedniego roku (1,52%) dynamika wzrostu zwiększyła się.

Naturalne kruszywa piaskowo-żwirowe udokumentowane są w 4 podtypach: piaski, piaski ze żwirem, żwir, piaski pylaste i gliniaste. Zasoby złóż piasków o punkcie piaskowym powyżej 75% wynoszą 8 258,06 mln t (wzrost o 320,48 mln t w stosunku do 2015 r.), z czego 2 247,21 mln t w zasobach złóż zagospodarowanych. Zasoby kruszywa żwirowo-piaskowego i piaskowo-żwirowego o punkcie piaskowym 30-75% to 9 792,04 mln t (spadek o 20,60 mln t). Zasoby żwiru (punkt piaskowy <30%) wynoszą 937,46 mln t (wzrost o 77,16 t) i piasku pylastego, gliniastego 28,75 (spadek 0,07 t).< p>

Przyrost zasobów nastąpił w wyniku:

• włączenia do bilansu zasobów kopalin 485 nowych złóż o łącznych zasobach wynoszących 539,99 mln t. W ubiegłym roku największą ilość zasobów: 79,19 mln t (53 nowe złoża) udokumentowano w województwie pomorskim. Największe z nich to: Góra VI (8,8 mln t), Rozłazino VIII (7,75 mln t), Żelazno (5,89 mln t), Kębłowo Nowowiejskie IV (5,72 mln t). Oprócz ww. złóż w województwie tym udokumentowano 19 nowych złóż o zasobach w przedziale 1,1-4,6 mln t. Na drugim miejscu pod względem ilości udokumentowania nowych zasobów plasuje się 36 złóż województwa kujawsko-pomorskiego, w których rozpoznano 57,37 mln t. Największe z nich to Chrostkowo Nowe (29,72 mln t), Wrzosy I (8,60 mln t), Konopat II (3,38 mln t). W województwie mazowieckim udokumentowano 53,89 mln t w 57 złożach, są to m.in. Trojanów I (6,39 mln t), Rudno Jeziorowe VIII (4,51 mln t), Prosienica II/2 (4,22 mln t). Ponadto w wśród największych nowych złóż znalazły się Stróża Północ (12,94 mln t) w województwie dolnośląskim i Sępólno Wielkie V (12,82 mln t) w województwie zachodniopomorskim. Najmniej zasobów tj. 4,8 mln t (6 złóż) udokumentowano w województwie świętokrzyskim, w województwie lubuskim 10,8 mln t (9 złóż) i w województwie opolskim 13,6 mln t (6 złóż). W 2016 roku udokumentowano również 7,42 mln t zasobów pozabilansowych;
• weryfikacji i aktualizacji zasobów, związanych z powiększaniem obszaru złoża lub pogłębieniem jego zasięgu, aktualizacją zasobów po wieloletniej eksploatacji, z innym wykorzystaniem i przeznaczeniem w planach zagospodarowania gruntów, na których złoże zostało udokumentowane, czy też rozliczeniem zasobów po wydzieleniu nowych złóż dokumentowanych w obrębie złóż dawniej rozpoznanych. Największe przyrosty zasobów zanotowano w złożach: Żabi Róg (6,89 mln t), Kanigowo VII (6,17 mln t) w województwie warmińsko-mazurskim; Ginawa (5,42 mln t) i Bielinek III-pole W (2,8 mln t) – w województwie zachodniopomorskim, Siedlakowice I (6,59 mln t) – w województwie dolnośląskim, Biała Woda VIII (4,56 mln t) w województwie podlaskim, Skórowo Nowe (4,64 mln t), Linia II (3,6 mln t), Gostomie X (3,1 mln t) w województwie pomorskim; Kaszczor II (2,83 mln t) – w województwie wielkopolskim, Wygoda (2,24 mln t) – w województwie lubelskim, Guty-Bujno (2,54 mln t) w województwie mazowieckim. Zasoby zmniejszone dodatkami dotyczyły m.in. złóż: Łęgowo (–8,88 mln t) w województwie warmińsko-mazurskim, Brzegi (–7,26 mln t) w województwie małopolskim, Turze (–7,15 mln t) i Racibórz I-Zbiornik (–2,74 mln t), w województwie śląskim, Żelazna II (–5,46 mln t) w województwie opolskim, Stężyca (–5,13 mln t) w województwie lubuskim, Paniowice (–4,75 mln t) w województwie dolnośląskim, Rudno Jeziorowe (–3,54 mln t) w województwie mazowieckim, Dargocice (–3,35 mln t) w województwie zachodniopomorskim, Wierzbowo-Mareckie (–2 mln t) w województwie podlaskim;
• bilansem ubytków i przyrostów zasobów określonych w dodatkach do dokumentacji, a także wynikających z bieżącej weryfikacji zasobów związanej z eksploatacją ok. 66,5 mln t.

Ubytki zasobów spowodowane były:

• wydobyciem (173,18 mln t);
• skreśleniem z krajowego bilansu zasobów 205 złóż kruszywa – łącznie około 56,56 mln t. Największą ilość zasobów skreślono m.in. ze złóż: Wymysłów II (–4 mln t) w województwie świętokrzyskim, Stróża Dolna (–3,91 mln t) w województwie dolnośląskim, Templewo I (–4,23 mln t) i Nowa Niedrzwica KW (–3,25 mln t) w województwie lubuskim, Urbanice (–1,99 mln t) w województwie łódzkim, Telaki VII (–1,6 mln t) w województwie mazowieckim, Łętowice (–1,43 mln t) w województwie małopolskim, Bilwinki (–1,2 mln t) w województwie podlaskim. W pozostałych przypadkach skreślano zasoby od kilku tysięcy do około miliona ton.

Zwiększenie ilości zasobów w skali całego kraju, tak jak w poprzednich latach, było efektem zwiększenia się zasobów w większości województw. W poszczególnych województwach bilans zmian stanu zasobów (w tysiącach ton) w 2016 r. był następujący:

Najwięcej złóż udokumentowanych jest obecnie w województwach: mazowieckim (1 308), wielkopolskim (1 162), lubelskim (907), łódzkim (847) i warmińsko-mazurskim (758).

Największa ilość zasobów udokumentowana jest w województwach: dolnośląskim (2 288 mln t), małopolskim (1 854 mln t), podlaskim (1 536 mln t), opolskim (1 398 mln t), podkarpackim (1 295 mln t) oraz mazowieckim (1 262 mln t).

Złoża piasków i żwirów to zasoby od kilku tysięcy do ponad 380 mln t. Zróżnicowanie w sześciu przedziałach zaprezentowano poniżej:

Zasoby złóż rozpoznanych szczegółowo (A, B i C₁) wynoszą 11 188,71 mln t i stanowią obecnie 59% ogólnej ilości zasobów. 41% zasobów jest w złożach rozpoznanych w kategoriach C₂ oraz D. Zasoby złóż zagospodarowanych, wynoszące 5 899,21 mln t (wzrost o 429,16 mln t w stosunku do 2015 r.), stanowią 31% wszystkich zasobów; 11 698,93 mln t (62%) występuje w złożach niezagospodarowanych (spadek w 2016 r. o 41,67 mln t), natomiast w złożach, których eksploatacji zaniechano, znajduje się 1 418,33 mln t (7,5% zasobów), co oznacza spadek o 10,6 mln t.

W 2016 roku wydobycie piasków i żwirów ze złóż wyniosło 173,18 mln t. W stosunku do roku poprzedniego eksploatacja wzrosła o 5,25 mln t, czyli o 3,1%. W ubiegłym roku nastąpił wzrost wydobycia w 8 z 16 województw. Wielkość eksploatacji wyraźnie związana z inwestycjami drogowymi, pochłaniającymi ogromną część kruszyw, wzrosła w regionach, w których były prowadzone budowy dróg krajowych i ekspresowych oraz autostrad. W poszczególnych województwach bilans zmian wydobycia w 2016 r. jest następujący:

Naturalne piaski i żwiry są wydobywane również podczas eksploatacji złóż węgla brunatnego. W 2016 r., ze złóż nieudokumentowanych, podczas eksploatacji złoża Bełchatów (pole Szczerców) wydobyto łącznie 8,46 tys. t piasków i piasków ze żwirem.

Na figurze przedstawiono zasoby i wydobycie piasków i żwirów w Polsce w latach 1989-2016.

Stopień rozpoznania zasobów i stan ich zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Wykaz złóż piasków i żwirów – tys. t

Opracowali: Wojciech Miśkiewicz, Dariusz Brzeziński, Anna Kalinowska, Joanna Stawierej

2015

Naturalne kruszywa piaskowo-żwirowe dzielą się na dwie podstawowe grupy: kruszywa grube, obejmujące żwiry i pospółki (kruszywo piaskowo-żwirowe), oraz kruszywa drobne – piaskowe. Rozmieszczenie piasków na obszarze Polski jest w zasadzie równomierne, jedynie w województwach południowych może występować ich niedobór. Z kolei kruszywo naturalne grube, szczególnie poszukiwane, jest nierównomiernie rozmieszczone w kraju, jego niedostatek występuje zwłaszcza województwach centralnych.

W Polsce złoża naturalnych piasków i żwirów są przeważnie wieku czwartorzędowego, a tylko podrzędnie starsze: plioceńskie, mioceńskie i liasowe.

Jakość kopaliny, a szczególnie jednorodność złóż, w znacznym stopniu zależy od genetycznego typu złoża. W złożach czwartorzędowych wyróżnia się następujące typy genetyczne: lodowcowe, wodnolodowcowe i rzeczne; ich występowanie jest wyraźnie strefowe.

W południowej części kraju, w strefie karpacko-sudeckiej, podstawową rolę odgrywają złoża rzeczne. W części sudeckiej przeważają złoża piaskowo-żwirowe wyższych tarasów plejstoceńskich, w których składzie występują głównie skały krystaliczne i piaskowce. Na obszarze karpackim główną bazę surowcową stanowią złoża żwirowe i piaskowo-żwirowe występujące w niskich tarasach zalewowych i nadzalewowych; w ich składzie przeważają skały fliszowe. Wyjątkiem jest dolina Dunajca, gdzie występują znaczne ilości tatrzańskich skał krystalicznych.

W Polsce północnej i centralnej – na Niżu Polskim – najważniejsze są złoża o genezie lodowcowej (akumulacyjne moreny czołowe), wodnolodowcowej (sandry, ozy) i rzecznej. W północnej części tego obszaru są to złoża żwirowo-piaskowe zawierające głównie skały skandynawskie – utwory krystaliczne i wapienie z domieszką kwarcu i piaskowców. W części centralnej i południowej znaczny udział w utworach wodnolodowcowych mają osady piaskowe zawierające duże ilości skał lokalnych.

Według rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, z wyłączeniem złoża węglowodorów, określającego m.in. graniczne wartości parametrów definiujących złoże i jego granice, złoże piasków o punkcie piaskowym powyżej 75% powinno mieć co najmniej 2,0 m miąższości, stosunek miąższości nadkładu do miąższości złoża powinien wynosić maksymalnie 0,3, a zawartość pyłów mineralnych nie powinna przekraczać 10%. Złoże żwirowe, żwirowo-piaskowe i piaskowo-żwirowe o punkcie piaskowym poniżej 75% powinno mieć co najmniej 2,0 m miąższości, stosunek miąższości nadkładu do miąższości złoża powinien wynosić maksymalnie 1,0, a zawartość pyłów mineralnych nie powinna przekraczać 15%.

Stan geologicznych zasobów bilansowych kruszyw naturalnych, a także stopień ich rozpoznania oraz stopień zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Piaski i żwiry – mln t

Geologiczne zasoby bilansowe kruszyw naturalnych wg stanu na 31 grudnia 2015 roku wynosiły 18 639,57 mln t. W stosunku do 2014 r. przyrost zasobów wyniósł 278,67 mln t (1,52% zasobów dotychczas udokumentowanych), a dynamika wzrostu zmniejszyła się o 2,1%.

Naturalne kruszywa piaskowo-żwirowe udokumentowane są w 4 podtypach: piaski, piaski ze żwirem, żwir, piaski pylaste i gliniaste. Zasoby złóż piasków o punkcie piaskowym powyżej 75% wynoszą 7 937,6 mln t (wzrost o 310 mln t w stosunku do 2014 r.) z czego 2 121,3 mln t to zasoby złóż zagospodarowanych. Zasoby kruszywa żwirowo-piaskowego i piaskowo-żwirowego (piaski ze żwirem) o punkcie piaskowym 25-75% to 9 812,6 mln t (wzrost o 42,1 mln t w stosunku do 2014 r.). Zasoby żwiru (punkt piaskowy <25%) wynoszą 860,3 mln t (spadek o 77,2 t), a piasku pylastego i gliniastego – 28,8 (wzrost 3,6 t).< p>

Przyrost zasobów piasków i żwirów nastąpił w wyniku:

• włączenia do bilansu zasobów kopalin 450 nowych złóż o łącznych zasobach wynoszących 645,78 mln t. W ubiegłym roku największą ilość zasobów – 151,46 mln t (26 nowych złóż) – udokumentowano w województwie podlaskim. Największe z nich to Bród Nowy VII (66,52 mln t), Kuków-Folwark XI (48,87 mln t) i Wąsosz 8 (22,78 mln t). Następne w kolejności są 44 złoża w województwie pomorskim, obejmujące łącznie 138,02 mln t zasobów. Największe z nich to Potęgowo II (17,77 mln t), Waplewo Wielkie IV (17,58 mln t), Nowy Barkoczyn IV (15,21 mln t) i Tuchom I (10 mln t). W województwie tym udokumentowano ponadto 12 nowych złóż o zasobach 2-10 mln t. W województwie zachodniopomorskim udokumentowano 81,61 mln t zasobów w 23 złożach, są to m.in. Zarańsko (44,76 mln t) i Sowno (10,55 mln t). W województwie warmińsko-mazurskim udokumentowano łącznie 56,04 mln t zasobów (42 złoża), największe to Botowo V (18,07 mln t) i Łęgowo VII (11,7 mln t). W województwie małopolskim największe nowe złoże to Przyborów-Żwiry (9,72 mln t), a w podkarpackim największe są Gniewczyna Tryniecka 2 (6,17 mln t) i Gniewczyna Tryniecka 3 (5,19 mln t). Najmniej zasobów udokumentowano w województwach świętokrzyskim (1,36 mln t, 3 złoża) i opolskim (1,21 mln t, 3 złoża);
• weryfikacji i aktualizacji zasobów, związanych z powiększeniem obszaru złoża lub pogłębieniem jego zasięgu, z aktualizacją zasobów po wieloletniej eksploatacji, z innym wykorzystaniem i przeznaczeniem w planach zagospodarowania gruntów, na których złoże zostało udokumentowane, czy też z rozliczeniem zasobów po wydzieleniu nowych złóż dokumentowanych w złożach dawniej rozpoznanych. Największe przyrosty zasobów zanotowano w przypadku złóż: Wola Radłowska Grądy I (26,81 mln t) w województwie małopolskim, Walkowice MD (17,52 mln t) w województwie wielkopolskim, Turze 1 (8,55 mln t) w województwie śląskim, Głębocko I-1 (7,73 mln t) w województwie opolskim, Kozin III (6,12 mln t) w województwie pomorskim, Racewo (6,27 mln t) w województwie podlaskim, Dzwonek (6,23 mln t) i Sitki I (3,7 mln t) w województwie mazowieckim, Jezierzyce Wielkie I (5,39 mln t) w województwie dolnośląskim oraz Ognica (3,17 mln t) w województwie zachodniopomorskim. Po zatwierdzeniu dodatków do dokumentacji zmniejszyły się zasoby m.in. złóż: Borowiec (–25,45 mln t) i Potęgowo (–20,64 mln t) w województwie pomorskim, Deszczno-Łagodzin (–32,16 mln t) w województwie lubuskim, Szczytniki – pola A, B, C, D (–6,24 mln t) w województwie dolnośląskim, Wąsosz 3 – p.A-D (–3,43 mln t) i Wąsosz 2 (–4,74 mln t) w województwie podlaskim oraz Niemce-Rokitno II-SW (–2,68 mln t) w województwie lubelskim.

Ubytki zasobów spowodowane były:

• wydobyciem (167,93 mln t);
• skreśleniem z krajowego bilansu zasobów 255 złóż kruszywa (łącznie około 117,47 mln t). Największą ilość zasobów skreślono m.in. ze złóż: Winna Góra (–26,87 mln t) i Pobiel (–3,64 mln t) w województwie dolnośląskim, Wola Radłowska Grądy II-Brzeźnica (–26,88 mln t) w województwie małopolskim, Głebocko II (–5,18 mln t) w województwie opolskim, Racewo II (–7,86 mln t) w województwie podlaskim, Wieprznica (–5 mln t) w województwie pomorskim, Nowy Dwór I (–4,68 mln t) w województwie śląskim oraz Biały Dwór (–3 mln t) w województwie zachodniopomorskim. W pozostałych przypadkach skreślano zasoby wielkości od kilku tysięcy do około miliona ton;
• bilansem ubytków i przyrostów zasobów określonych w dodatkach do dokumentacji, a także wynikających z bieżącej weryfikacji zasobów związanej z eksploatacją (około –82,0 mln t).

Zwiększenie ilości zasobów w skali całego kraju, tak jak w poprzednich latach, było efektem zwiększenia się zasobów w większości województw. W poszczególnych województwach zmiany stanu zasobów w 2015 r. były następujące:

Najwięcej udokumentowanych złóż omawianej kopaliny obecnie znajduje się w województwach: mazowieckim (1 274), wielkopolskim (1 131), lubelskim (893), łódzkim (847) i podkarpackim (746).

Największą ilość zasobów udokumentowano w województwach: dolnośląskim (2 212 mln t), małopolskim (1 846 mln t), podlaskim (1 524 mln t), opolskim (1 393 mln t), podkarpackim (1 283 mln t) i mazowieckim (1 235 mln t).

Zasoby złóż rozpoznanych szczegółowo (kategoria A, B, C₁) wynoszą 10 813,38 mln t i stanowią 58% ogólnej ilości zasobów. Około 42% zasobów znajduje się w złożach rozpoznanych w kategorii C₂ oraz D. Zasoby złóż zagospodarowanych, wynoszące 5 470,05 mln t (spadek o 53,7 mln t w stosunku do 2014 r.), stanowią 29,35% wszystkich zasobów; 11 740,60 mln t (63%) występuje w złożach niezagospodarowanych (wzrost o 194 mln t w stosunku 2014 r.), natomiast w złożach, których eksploatacji zaniechano, znajduje się 1 425,89 mln t (7,7% zasobów) co oznacza wzrost o 135,4 mln t w stosunku 2014 r.

W 2015 r. wydobycie piasków i żwirów ze złóż wyniosło 167,93 mln t. Po trzech latach spadku wydobycia, nastąpił wzrost eksploatacji i w stosunku do roku poprzedniego zwiększyła się ona o 21,4 mln t, czyli o 14,6%. Wzrost wydobycia odnotowano w 14 z 16 województw. Zwiększenie eksploatacji było związane przede wszystkim z nowymi inwestycjami drogowymi, pochłaniającymi ogromną część kruszyw. W poszczególnych województwach bilans zmian wydobycia w 2015 r. był następujący:

Naturalne piaski i żwiry są wydobywane również podczas eksploatacji złóż węgla brunatnego. W 2015 r., ze złóż nieudokumentowanych, podczas eksploatacji złoża Bełchatów (pole Szczerców) wydobyto łącznie 8,6 tys. t piasków i piasków ze żwirem.

Na figurze przedstawiono zasoby i wydobycie piasków i żwirów w Polsce w latach 1989-2015.

Stopień rozpoznania zasobów i stan ich zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Wykaz złóż piasków i żwirów – tys. t

Opracowali: Wojciech Miśkiewicz, Dariusz Brzeziński, Joanna Stawierej, Agnieszka Wałkuska

2014

Naturalne kruszywa piaskowo-żwirowe dzielą się na dwie zasadnicze grupy: kruszywa grube obejmujące żwiry i pospółki (kruszywo piaskowo-żwirowe) oraz kruszywa drobne – piaskowe. Rozmieszczenie piasków na obszarze Polski jest na ogół równomierne i jedynie w województwach południowych może zaznaczać się ich niedobór. Natomiast kruszywo naturalne grube, szczególnie poszukiwane, rozmieszczone jest nierównomiernie i zwłaszcza województwa centralne odczuwają ich niedostatek.

W Polsce złoża naturalnych piasków i żwirów są przeważnie wieku czwartorzędowego, a tylko podrzędnie należą do starszych formacji: plioceńskiej, mioceńskiej i liasowej.

Jakość kopaliny, a szczególnie jednorodność złóż zależą w znacznym stopniu od genetycznego typu złoża. W złożach czwartorzędowych wyróżnia się następujące typy genetyczne: lodowcowe, wodnolodowcowe i rzeczne oraz obserwuje się wyraźną strefowość ich występowania.

W południowej części kraju, w strefie karpacko-sudeckiej, podstawową rolę odgrywają złoża genezy rzecznej. W części sudeckiej przeważają złoża piaskowo-żwirowe wyższych tarasów plejstoceńskich, w których dominują skały krystaliczne i piaskowce. W obszarze karpackim główną bazę surowcową stanowią złoża żwirowe i piaskowo-żwirowe występujące w obrębie niskich tarasów zalewowych i nadzalewowych, a w ich składzie dominują skały fliszowe. Wyjątek stanowi dolina Dunajca gdzie występują znaczne ilości tatrzańskich skał krystalicznych.

W Polsce północnej i centralnej – na Niżu Polskim najważniejsze są złoża o genezie lodowcowej (akumulacyjne moreny czołowe) i wodnolodowcowej (sandry, ozy) oraz rzecznej. W północnej części tego obszaru są to złoża żwirowo-piaskowe zawierające głównie skały skandynawskie – utwory krystaliczne i wapienie z domieszką kwarcu i piaskowców. W części centralnej i południowej znaczny udział w utworach wodno-lodowcowych mają osady piaskowe zawierające duże ilości skał lokalnych.

Według rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 22 grudnia 2011 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, określającego m.in. graniczne wartości parametrów definiujących złoże i jego granice, złoże piasków o punkcie piaskowym powyżej 75 % powinno mieć co najmniej 2,0 m miąższości, przy stosunku grubości nadkładu do miąższości złoża maksymalnie 0,3 i zawartości pyłów mineralnych nieprzekraczającej 10 %. Natomiast złoże żwirowe, żwirowo-piaskowe i piaskowo-żwirowe o punkcie piaskowym poniżej 75 %, powinno mieć co najmniej 2,0 m miąższości, przy stosunku grubości nadkładu do miąższości złoża maksymalnie 1,0 i zawartości pyłów mineralnych nieprzekraczającej 15 %.

Stan geologicznych zasobów bilansowych kruszyw naturalnych, a także strukturę ich rozpoznania oraz stopień zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Piaski i żwiry – mln t

Geologiczne zasoby bilansowe kruszyw naturalnych wg stanu na 31 grudnia 2014 roku wynosiły 18 360,90 mln t. Przyrost zasobów wyniósł 388,40 mln t, tj. 2,1 % zasobów dotychczas udokumentowanych. W stosunku do poprzedniego roku (1,34 %) dynamika wzrostu zwiększyła się. W latach 2008-2012 przyrost utrzymywał się na poziomie od 2 do 4 %, a do 2007 r. oscylował wokół 1 %.

Naturalne kruszywa piaskowo-żwirowe udokumentowane są w 4 podtypach: piaski, piaski ze żwirem, żwir, piaski pylaste i gliniaste. Zasoby złóż piasków o punkcie piaskowym powyżej 75 % wynoszą 7 627,4 mln t, z czego 2 012,2 mln t w zasobach złóż zagospodarowanych, żwirowo-piaskowe i piaskowo-żwirowe o punkcie piaskowym poniżej 75 % 9 770,5 mln t (3 202,3 mln t w złożach zagospodarowanych), żwiru 937,5 mln t (286,9 mln t w złożach zagospodarowanych) i piasku pylastego, gliniastego 25,3 mln t (22,3 mln t zasobów złóż zagospodarowanych).

Przyrost zasobów nastąpił w wyniku:

• włączenia do bilansu zasobów kopalin 467 nowych złóż o łącznych zasobach wynoszących 622,7 mln t. W ubiegłym roku największą ilość zasobów: 141,9 mln t (34 nowe złoża) udokumentowano w województwie podlaskim. Największe z nich to Bobrowniki-Drahle (111,4 mln t), Zielone Kamedulskie VI (18,3 mln t), oraz Szołtany VIII, Rogienice Piaseczne III, Duchny Wieluny, Bilwinki II, Biała Woda IX zawierające ok. 1-1,9 mln t. Na drugim miejscu pod względem ilości nowych zasobów plasuje się 67 złóż województwa wielkopolskiego, w których rozpoznano 74,2 mln t. Największe z nich to Piotry (17,5 mln t), Tuczępy (7,7 mln t) i Wronczyn BDX (3,3 mln t). W województwie dolnośląskim przybyło 60,8 mln t w 21 złożach (Pietrowice Małe – 11,8 mln t, Kamionna I –11 mln t, Szewce II – 7,1 mln t, Słup-Brachów – 5 mln t). Najmniej zasobów tj. 9 mln t rozpoznano w województwie lubelskim w 41 złożach i 5,4 mln t w województwie świętokrzyskim (12 złóż).
• weryfikacji i aktualizacji zasobów, związanych z powiększaniem obszaru złoża lub pogłębieniem jego zasięgu, aktualizacją zasobów po wieloletniej eksploatacji, z innym wykorzystaniem i przeznaczeniem w planach zagospodarowania gruntów, na których złoże zostało udokumentowane, czy też rozliczeniem zasobów po wydzieleniu nowych złóż dokumentowanych w obrębie złóż dawniej rozpoznanych. Największe przyrosty zasobów zanotowano w złożach: Sępólno Wielkie 4 (10,6 mln t), Sępolno Wielkie II (5,8 mln t), Ostrowąs (5,6 mln t) w województwie zachodniopomorskim, Kazanice IV (4,2 mln t) w województwie warmińsko-mazurskim, Brzeziny II (6,3 mln t) w województwie świętokrzyskim, Bolimów III (3,5 mnl t) w województwie łódzkim, Brzeziny I (3,3 mln t) w województwie lubelskim i Wola Batorska (3,1 mln t) w województwie małopolskim. Zasoby zmniejszone dodatkami dotyczyły m.in. złóż Kamionna (–5,3 mln t) w województwie dolnośląskim, Niedamowo IV (–3,8 mln t) w województwie pomorskim, Łękno JP (–3,5 mln t) w województwie wielkopolskim, Witramowo (–3,4 mln t) i Knis (–2,1 mln t) w województwie wamińsko-mazurskim oraz Bobrowice (–2,6 mln t) i Glinik(–2,1 mln t) w województwie lubuskim.

Ubytki zasobów wynikaja z następujących powodów:

• wydobycia (146,5 mln t),
• skreślenia z krajowego bilansu zasobów 271 złóż kruszywa – łącznie około 65,1 mln t. Największą ilość zasobów skreślono ze złóż: Kowalowo (2,4 mln t) w województwie dolnośląskim oraz Brzeziny I (6,3 mln t) w województwie świętokrzyskim, Lasocin (3,9 mln t) w województwie lubuskim, Ocieka (2 mln t) w województwie podkarpackim oraz Pieńki Strzyże (1,9 mln t) i Kutyski I (1,7 mln t) w województwie mazowieckim. W pozostałych przypadkach skreślano z bilansu zasoby rzędu od kilku tysięcy do około miliona ton. W wyniku dodatkowej weryfikacji złóż w województwie dolnośląskim skreślono ich 18 o łącznych zasobach 10,7 mln t.
• bilansu ubytków i przyrostów zasobów określonych w dodatkach do dokumentacji, a także wynikających z bieżącej weryfikacji zasobów związanej z eksploatacją, wynoszącym razem – ok. 23,8 mln t.

Zwiększenie ilości zasobów w skali całego kraju było efektem wzrostu w większości województw. W poszczególnych województwach bilans zmian stanu zasobów (w tysiącach ton) w 2014 r. jest następujący:

Najwięcej złóż znajduje się obecnie w województwach: mazowieckim (1 241), wielkopolskim (1 109), lubelskim (877), łódzkim (854) i podkarpackim (756).

Największa ilość zasobów znajduje się natomiast w województwach: dolnośląskim (2 292 mln t), małopolskim (1 849 mln t), podlaskim (1 411 mln t), opolskim (1 404 mln t), podkarpackim (1 277 mln t) oraz mazowieckim (1 211 mln t).

Zasoby złóż rozpoznanych szczegółowo (A, B i C1) wynoszą 10 437,8 mln t i stanowią obecnie 56,8 % ogólnej ilości zasobów. 43,2 % zasobów jest w złożach rozpoznanych w kategoriach C2 oraz D. Zasoby złóż zagospodarowanych, wynoszące 5 523,8 mln t, stanowią 30,1 % wszystkich zasobów; 11 546,6 mln t (62,9 %) występuje w złożach niezagospodarowanych, natomiast w złożach, których eksploatacji zaniechano, znajduje się 1 290,5 mln t, czyli 7,0 % zasobów.

Wydobycie naturalnych piasków i żwirów ze złóż wyniosło w 2014 roku 146,5 mln t. W stosunku do roku poprzedniego eksploatacja zmalała o 26,7 mln t, czyli o 15,4 %. Spadek wydobycia nastąpił w 10 województwach. Ubiegły rok był kolejnym, w którym ograniczano eksploatację, jednak nie w tak dużym stopniu jak w 2012 r., kiedy to odnotowano zmniejszenie wydobycia o ponad 25 %. Powyższe dane powiązane są z regresem inwestycji drogowych, pochłaniających ogromną część kruszyw. W poszczególnych województwach bilans zmian wydobycia w 2014 r. jest następujący:

Naturalne piaski i żwiry wydobywane są również podczas eksploatacji złóż węgla brunatnego. Ze złóż nieudokumentowanych, podczas eksploatacji złoża Bełchatów w 2014 r. z pola Szczerców wydobyto łącznie 19,79 tys. t piasków i piasków ze żwirem.

Na figurze przedstawiono zasoby i wydobycie piasków i żwirów w Polsce w latach 1989-2014.

Stopień rozpoznania zasobów i stan ich zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Wykaz złóż piasków i żwirów – tys. t

Opracowali: Wojciech Miśkiewicz, Dariusz Brzeziński, Janina Dyląg, Marzena Kozera, Joanna Stawierej, Agnieszka Wałkuska

2013

Naturalne kruszywa piaskowo-żwirowe dzielą się na dwie zasadnicze grupy: kruszywa grube obejmujące żwiry i pospółki (kruszywo piaskowo-żwirowe) oraz kruszywa drobne – piaskowe. Rozmieszczenie piasków na obszarze Polski jest na ogół równomierne i jedynie w województwach południowych może zaznaczać się ich niedobór. Natomiast kruszywo naturalne grube, szczególnie poszukiwane, rozmieszczone jest nierównomiernie i zwłaszcza województwa centralne odczuwają ich niedostatek.

W Polsce złoża naturalnych piasków i żwirów są przeważnie wieku czwartorzędowego, a tylko podrzędnie należą do starszych formacji: plioceńskiej, mioceńskiej i liasowej.

Jakość kopaliny, a szczególnie jednorodność złóż zależą w znacznym stopniu od genetycznego typu złoża. W złożach czwartorzędowych wyróżnia się następujące typy genetyczne: lodowcowe, wodnolodowcowe i rzeczne oraz obserwuje się wyraźną strefowość ich występowania.

W południowej części kraju, w strefie karpacko-sudeckiej, podstawową rolę odgrywają złoża genezy rzecznej. W części sudeckiej przeważają złoża piaskowo-żwirowe wyższych tarasów plejstoceńskich, w których dominują skały krystaliczne i piaskowce. W obszarze karpackim główną bazę surowcową stanowią złoża żwirowe i piaskowo-żwirowe występujące w obrębie niskich tarasów zalewowych i nadzalewowych, a w ich składzie dominują skały fliszowe. Wyjątek stanowi dolina Dunajca gdzie występują znaczne ilości tatrzańskich skał krystalicznych.

W Polsce północnej i centralnej – na Niżu Polskim najważniejsze są złoża o genezie lodowcowej (akumulacyjne moreny czołowe) i wodnolodowcowej (sandry, ozy) oraz rzecznej. W północnej części tego obszaru są to złoża żwirowo-piaskowe zawierające głównie skały skandynawskie – utwory krystaliczne i wapienie z domieszką kwarcu i piaskowców. W części centralnej i południowej znaczny udział w utworach wodno-lodowcowych mają osady piaskowe zawierające duże ilości skał lokalnych.

Według rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 22 grudnia 2011 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, określającego m.in. graniczne wartości parametrów definiujących złoże i jego granice, złoże piasków o punkcie piaskowym powyżej 75 % powinno mieć co najmniej 2,0 m miąższości, przy stosunku grubości nadkładu do miąższości złoża maksymalnie 0,3 i zawartości pyłów mineralnych nieprzekraczającej 10 %. Natomiast złoże żwirowe, żwirowo-piaskowe i piaskowo-żwirowe o punkcie piaskowym poniżej 75 %, powinno mieć co najmniej 2,0 m miąższości, przy stosunku grubości nadkładu do miąższości złoża maksymalnie 1,0 i zawartości pyłów mineralnych nieprzekraczającej 15 %.

Stan geologicznych zasobów bilansowych kruszyw naturalnych, a także strukturę ich rozpoznania oraz stopień zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Piaski i żwiry – mln t

Geologiczne zasoby bilansowe kruszyw naturalnych wg stanu na 31 grudnia 2013 roku wynosiły 17 972,50 mln t. Przyrost zasobów wyniósł 237,36 mln t tj. 1,34 % zasobów dotychczas udokumentowanych. W stosunku do poprzedniego roku dynamika wzrostu zmniejszyła się ponad dwukrotnie i osiągnęła wartość najniższą od 6 lat czyli od 2007 r.

Przyrost zasobów nastąpił w wyniku:

• włączenia do bilansu zasobów kopalin 464 nowych złóż o łącznych zasobach wynoszących 484,6 mln t. W ubiegłym roku największą ilość zasobów: 84,0 mln ton (43 nowe złoża) udokumentowano w woj. warmińsko-mazurskim. Największe z ich to Knis (33,4 mln t), Kanigowo VII (5,2 mln t), Samin I (5 mln t), oraz Januszkowo V, Kronowo VII, Osiekowo I, Żabiny IV, Bramka Wschód XI, zawierające od 3 do 5 mln t. Na drugim miejscu pod względem ilości nowych zasobów plasuje się 18 złóż woj. dolnośląskiego, w których rozpoznano 80,3 mln ton (Bielawa Dolna 41,2 mln t oraz Raszowice II, Nowy Jaworów IV, Stoszyce IV, Radziechów III i Raszowa posiadające po ok. 3-4 mln t.) Zgodnie z decyzją Marszałka Województwa Dolnośląskiego złoże Czerwona Woda (13,9 mln t), pierwotnie udokumentowane jako piaski formierskie, obecnie figuruje jako złoże piasków. W woj. pomorskim w 43 nowych złożach udokumentowano 72,8 mln t. Największe z nich to Barniewice II (17,8 mln t) i Gostomie IX (11,7 mln t) Najmniej zasobów tj. 8,1 mln ton rozpoznano w 6 złożach w województwie śląskim. Wśród największych nowych złóż są również Brzustów I (15,1 mln t) w woj. łódzkim i Osowa IV (10,9 mln t) w woj. podlaskim.
• weryfikacji i aktualizacji zasobów, związanych z powiększaniem obszaru złoża lub pogłębieniem jego zasięgu, aktualizacją zasobów po wieloletniej eksploatacji, z innym wykorzystaniem i przeznaczeniem w planach zagospodarowania gruntów, na których złoże zostało udokumentowane, czy też rozliczeniem zasobów po wydzieleniu nowych złóż dokumentowanych w obrębie złóż dawniej rozpoznanych. Największe przyrosty zasobów zanotowano w złożach: Długopole I (+6,7 mln t) w woj. małpolskim, Kotlarnia pole Północne (+6,6 mln t) – woj. opolskie i śląskie oraz Groszowice Południe II (+5,1 mln t) w woj. opolskim, Dołha I (+5,8 mln ton) w woj. lubelskim, Golice (+5,6 mln t.) i Płonno 1 (4,9 mln t) w woj. zachodniopomorskim. W przypadku 19 innych złóż wzrost wynósł ok. 1-3,5 mln t w każdym, tj. sumie ok. 40 mln t. Zasoby zmniejszone dodatkami dotyczyły m.in. złóż Bielice-Zbiornik (–9,8 mln t) i Sarny (–6,9 mln t) w woj. opolskim, Grzybowo (–5,7 mln t.) w woj. pomorskim, Sępolno Wielkie II (–3,9 mln t) w woj. zachodniopomorskim. W skali kraju w 20 innych złożach zmniejszono zasoby w zakresie ok. 1-3 mln t czyli w sumie o ok. 36 mln ton.

Ubytki zasobów wynikaja z następujących powodów:

• wydobycia (173,3 mln t),
• skreślenia z krajowego bilansu zasobów 258 złóż kruszywa – łącznie około 46,5 mln t. Największą ilość zasobów skreślono ze złóż Świnna Poręba (2,9 mln t), Mucharz-Zagórze i Świnna Poręba II (po 1,1 mln t) w woj. małopolskim oraz Deszczno Łagodzin p. Karnin (2,6 mln t) i Deszczno-Łagodzin p. Dzierżów Koszęcin (2,2 mln t) w woj. lubuskim, Chełm Górny II (2,8 mln t.) w woj. zachodniopomorskim, Kania (1,2 mln t) w woj. kujawsko-pomorskim, Przytoka VII (1,1 mln t) w woj. mazowieckim i Ogrodniki (1 mln t) w woj. warmińsko-mazurskim. W pozostałych przypadkach skreślono z bilansu zasoby rzędu od kilku do kilkuset tysięcy ton.
• bilansu ubytków i przyrostów zasobów określonych w dodatkach do dokumentacji, a także wynikających z bieżącej weryfikacji zasobów związanej z eksploatacją, wynoszącym razem ok. –26,0 mln t.

Zwiększenie ilości zasobów w skali całego kraju było efektem wzrostu w większości województw. W poszczególnych województwach bilans zmian stanu zasobów (w tysiącach ton) w 2013 r. jest następujący:

Najwięcej złóż znajduje się obecnie w województwach: mazowieckim (1 222), wielkopolskim (1 061), lubelskim (862), łódzkim (833) i podkarpackim (774).

Największą ilość zasobów rozpoznano natomiast w województwach: dolnośląskim (2 264 mln t), małopolskim (1 854 mln t), opolskim (1 410 mln t), podlaskim (1 292 mln t) i podkarpackim (1 277 mln t).

Zasoby złóż rozpoznanych szczegółowo (A, B i C₁) wynoszą 10 005,1 mln t i stanowią obecnie 55,7 % ogólnej ilości zasobów, a 44,3 % zasobów jest w złożach rozpoznanych w kategoriach C₂ oraz D. Zasoby złóż zagospodarowanych wynoszące 5 455,8 mln t stanowią 30,4 % wszystkich zasobów; 11 254,0 mln t (62,6 %,) występuje w złożach niezagospodarowanych, natomiast w złożach, których eksploatacji zaniechano znajduje się 1 262,7 mln t, czyli 7,0 % zasobów.

Zasoby przemysłowe wynosiły w 2013 r. 3 614,4 mln t i wzrosły w stosunku do roku ubiegłego o 118,22 mln t. Zasoby przemysłowe ustanowione dla złóż zagospodarowanych 3 091,5 mln t., stanowią 57 % ich udokumentowanych zasobów. Zmiany zasobów przemysłowych przedstawia poniższe zastawienie:

Wydobycie naturalnych piasków i żwirów ze złóż wyniosło w 2013 roku 173,3 mln t. W stosunku do roku poprzedniego eksploatacja zmalała o 11,5 mln t, czyli o 6,2 %. Spadek wydobycia nastąpił w większości województw. Ubiegły rok był kolejnym, w którym ograniczano eksploatację, co wiąże się ze zmniejszeniem inwestycji drogowych, pochłaniających ogromną część kruszyw. W poszczególnych województwach bilans zmian wydobycia w 2013 r. jest następujący:

Naturalne piaski i żwiry wydobywane są również podczas eksploatacji złóż węgla brunatnego. Ze złóż nieudokumentowanych, podczas eksploatacji złoża Bełchatów w 2013 r. z pola Szczerców wydobyto łącznie 25,89 tys. t piasków i pospółek.

Na figurze przedstawiono zasoby i wydobycie piasków i żwirów w Polsce w latach 1989-2013.

Stopień rozpoznania zasobów i stan ich zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Wykaz złóż piasków i żwirów – tys. t

Opracowali: Wojciech Miśkiewicz, Dariusz Brzeziński, Janina Dyląg, Marzena Kozera

2012

Naturalne kruszywa piaszczysto-żwirowe dzielą się na dwie zasadnicze grupy: kruszywa grube obejmujące żwiry i pospółki (kruszywo piaszczysto-żwirowe) oraz kruszywa drobne – piaszczyste. Rozmieszczenie piasków na obszarze Polski jest na ogół równomierne i jedynie w województwach południowych może zaznaczać się ich niedobór. Natomiast kruszywo naturalne grube, szczególnie poszukiwane, rozmieszczone jest nierównomiernie i zwłaszcza województwa centralne odczuwają ich niedostatek.

W Polsce złoża naturalnych piasków żwirów są przeważnie wieku czwartorzędowego, a tylko podrzędnie należą do starszych formacji: plioceńskiej, mioceńskiej i liasowej.

Jakość kopaliny, a szczególnie jednorodność złóż zależą w znacznym stopniu od genetycznego typu złoża. W złożach czwartorzędowych wyróżnia się następujące typy genetyczne: lodowcowe, wodnolodowcowe i rzeczne oraz obserwuje się wyraźną strefowość ich występowania.

W południowej części kraju, w strefie karpacko-sudeckiej, podstawową rolę odgrywają złoża genezy rzecznej. W części sudeckiej przeważają złoża piaszczysto-żwirowe wyższych tarasów plejstoceńskich, w których dominują skały krystaliczne i piaskowce. W obszarze karpackim główną bazę surowcową stanowią złoża żwirowe i piaszczysto-żwirowe występujące w obrębie niskich tarasów zalewowych i nadzalewowych, a w ich składzie dominują skały fliszowe. Wyjątek stanowi dolina Dunajca gdzie występują znaczne ilości tatrzańskich skał krystalicznych.

W Polsce północnej i centralnej – na Niżu Polskim najważniejsze są złoża o genezie lodowcowej (akumulacyjne moreny czołowe) i wodnolodowcowej (sandry, ozy) oraz rzecznej. W północnej części tego obszaru są to złoża żwirowo-piaszczyste zawierające głównie skały skandynawskie – utwory krystaliczne i wapienie z domieszką kwarcu i piaskowców. W części centralnej i południowej znaczny udział w utworach wodno-lodowcowych mają osady piaszczyste zawierające duże ilości skał lokalnych.

Według obowiązującego od 1 stycznia 2012 r. rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 22 grudnia 2011 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, określających graniczne wartości parametrów definiujących złoże i jego granice, złoże kopaliny piaszczysto-żwirowej powinno mieć co najmniej 2,0 m miąższości, przy stosunku nadkładu do złoża nie większym niż 1,0 i zawartości pyłów nieprzekraczającej 15 %.

Stan geologicznych zasobów bilansowych kruszyw naturalnych, a także strukturę ich rozpoznania oraz stopień zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Piaski i żwiry – mln t

Geologiczne zasoby bilansowe kruszyw naturalnych wg stanu na koniec 2012 roku wynosiły 17 735,14 mln t. Przyrost zasobów wyniósł 502,6 mln t, co stanowi 2,83 % zasobów dotychczas udokumentowanych. Po raz kolejny (od roku 2008) skala przyrostu jest wyjątkowo wysoka – w poprzednich latach zasoby zwiększały się o kilkadziesiąt do stu kilkudziesięciu milionów ton, czyli o ok. 1 % zasobów dotychczas udokumentowanych.

Przyrost zasobów nastąpił w wyniku:

• włączenia do bilansu zasobów kopalin 645 nowych złóż o łącznych zasobach wynoszących 641,9 mln t. W ubiegłym roku największą ilość zasobów: 124,4 mln t (37 nowych złóż) udokumentowano woj. dolnośląskim. W województwie tym ponad 70 %, czyli 89,3 mln t nowych zasobów znajduje się w złożach położonych w gminach Bolesławiec, Krotoszyce, Chojnów i Kąty Wrocławskie, z czego najwięcej w rejonie Ocic ok. 30 mln t (gm. Bolesławiec). Na drugim miejscu pod względem ilości nowych zasobów plasują się 124 złoża woj. łódzkiego, w których rozpoznano 101,6 mln t (w Woli Będkowskiej 6 złóż zawiera ok. 6,2 mln t). W woj. pomorskim w 41 nowych złożach udokumentowano 78 mln t (największe z nich to Częstkowo Pole A i Pole B o zasobach 27 mln t). Jedynie 6 złóż z zasobami około 1,7 mln t rozpoznano w województwie opolskim.
• weryfikacji i aktualizacji zasobów, związanych z powiększaniem obszaru złoża lub pogłębieniem jego zasięgu, aktualizacją zasobów po wieloletniej eksploatacji, z innym wykorzystaniem i przeznaczeniem w planach zagospodarowania gruntów, na których złoże zostało udokumentowane, czy też rozliczeniem zasobów po wydzieleniu nowych złóż dokumentowanych w obrębie złóż dawniej rozpoznanych. Największe zmiany zasobów zanotowano w złożach: Czatolin (+35,4 mln t) w woj. łódzkim, Kamionka Drahle 2 (+13,3 mln t) w podlaskim, Małuszów (+11,3 mln t) w lubuskim, Tokarnia (+12,6 mln t) w województwie świętokrzyskim oraz Ginawa (+8,5 mln t) w woj. zachdniopomorskim. Zasoby zmniejszone dodatkami dotyczyły m.in. złóż Wola Radłowska Grądy II-Brzeźnica i Wola Radłowska Grądy I (–16,9 mln t) w woj. małopolskim, Woliczno – Gudowo (–13,8 mln t.) w woj. zachodniopomorskim, Pieńsk (–10,5 mln t) i Dunino – zbiornik (–10,3 mln t.) w woj. dolnośląskim. Bilans ubytków i przyrostów zasobów określonych w dodatkach do dokumentacji, a także wynikających z bieżącej weryfikacji zasobów związanej z eksploatacją, dał razem przyrost zasobów wynoszący ok. 87,0 mln t.

Ubytki zasobów wynikaja z następujących powodów:

• wydobycia (184,7 mln t),
• skreślenia z krajowego bilansu zasobów 222 złóż kruszywa – łącznie około 41,2 mln t. Największą ilość zasobów skreślono ze złóż: Chociszewo – pole C, D i E (4,7 mln t) i Brójce II (2,4 mln t) w woj. lubuskim, Suków (4,6 mln t) w woj. świętokrzyskim, Lewkówka I (2,2 mln t) oraz Dobroń Duży (1 mln t) w łódzkim. W pozostałych przypadkach skreślono z bilansu zasoby rzędu od kilkunastu do kilkuset tysięcy ton.

Zwiększenie ilości zasobów w skali całego kraju było efektem wzrostu w większości województw. W poszczególnych województwach bilans zmian stanu zasobów (w tysiącach ton) w 2012 r. jest następujący:

Najwięcej złóż znajduje się obecnie w województwach: mazowieckim (1 198), wielkopolskim (1 031), lubelskim (840), łódzkim (804) i podkarpackim (766).

Największą ilość zasobów rozpoznano natomiast w województwach: dolnośląskim (2 195 mln t), małopolskim (1 859 mln t), opolskim (1 410 mln t), podkarpackim (1 292 mln t) i podlaskim (1 284 mln t).

Zasoby złóż rozpoznanych szczegółowo (A, B i C₁) wynoszą 9 735,38 mln t i stanowią obecnie 54,9 % ogólnej ilości zasobów, a 45,1 % zasobów jest w złożach rozpoznanych wstępnie (C₂). Zasoby złóż zagospodarowanych wynoszące 5 355,1 mln t stanowią 30,2 % wszystkich zasobów; 11 097,4 mln t (62,6 %,) występuje w złożach niezagospodarowanych, natomiast w złożach, których eksploatacji zaniechano znajduje się 1 282,7 mln t, czyli 7,2 % zasobów.

Zasoby przemysłowe wynosiły w 2012 r. 3 496,21 mln t i wzrosły w stosunku do roku ubiegłego o 465,5 mln t. Zasoby przemysłowe ustanowione dla złóż zagospodarowanych 3 053,6 mln t stanowią 57 % ich udokumentowanych zasobów.

Wydobycie naturalnych piasków i żwirów ze złóż wyniosło w 2012 roku 184,7 mln t. W stosunku do roku poprzedniego eksploatacja zmalała o 64 mln t, czyli o 25,7 %. Spadek wydobycia nastąpił we wszystkich województwach. Ubiegły rok przerwał trend wzrostowy eksploatacji (wyjątek w 2009 r. – spadek o 6 %), co wiąże się ze zmniejszeniem inwestycji drogowych, pochłaniających ogromną część kruszyw. W poszczególnych województwach bilans zmian wydobycia w 2012 r. jest następujący:

Naturalne piaski i żwiry wydobywane są również podczas eksploatacji złóż węgla brunatnego. Ze złóż nieudokumentowanych, podczas eksploatacji złoża Bełchatów w 2012 r. z pól Bełchatów i Szczerców wydobyto łącznie 121 tys. t piasków i pospółek.

Na figurze przedstawiono zasoby i wydobycie piasków i żwirów w Polsce w latach 1989-2012.

Stopień rozpoznania zasobów i stan ich zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Wykaz złóż piasków i żwirów – tys. t

Opracowali: Wojciech Miśkiewicz, Dariusz Brzeziński, Janina Dyląg, Alina Piotrowska

2011

Naturalne kruszywa piaszczysto-żwirowe dzielą się na dwie zasadnicze grupy: kruszywa grube obejmujące żwiry i pospółki (kruszywo piaszczysto-żwirowe) oraz kruszywa drobne – piaszczyste. Rozmieszczenie piasków na obszarze Polski jest na ogół równomierne i jedynie w województwach południowych może zaznaczać się ich niedobór. Natomiast kruszywo naturalne grube, szczególnie poszukiwane, rozmieszczone jest nierównomiernie i zwłaszcza województwa centralne odczuwają ich niedostatek.

W Polsce złoża naturalnych piasków żwirów są przeważnie wieku czwartorzędowego, a tylko podrzędnie należą do starszych formacji: plioceńskiej, mioceńskiej i liasowej.

Jakość kopaliny, a szczególnie jednorodność złóż zależą w znacznym stopniu od genetycznego typu złoża. W złożach czwartorzędowych wyróżnia się następujące typy genetyczne: lodowcowe, wodnolodowcowe i rzeczne oraz obserwuje się wyraźną strefowość ich występowania.

W południowej części kraju, w strefie karpacko-sudeckiej, podstawową rolę odgrywają złoża genezy rzecznej. W części sudeckiej przeważają złoża piaszczysto-żwirowe wyższych tarasów plejstoceńskich, w których dominują skały krystaliczne i piaskowce. W obszarze karpackim główną bazę surowcową stanowią złoża żwirowe i piaszczysto-żwirowe występujące w obrębie niskich tarasów zalewowych i nadzalewowych, a w ich składzie dominują skały fliszowe. Wyjątek stanowi dolina Dunajca gdzie występują znaczne ilości tatrzańskich skał krystalicznych.

W Polsce północnej i centralnej – na Niżu Polskim najważniejsze są złoża o genezie lodowcowej (akumulacyjne moreny czołowe) i wodnolodowcowej (sandry, ozy) oraz rzecznej. W północnej części tego obszaru są to złoża żwirowo-piaszczyste zawierające głównie skały skandynawskie – utwory krystaliczne i wapienie z domieszką kwarcu i piaskowców. W części centralnej i południowej znaczny udział w utworach wodno-lodowcowych mają osady piaszczyste zawierające duże ilości skał lokalnych.

Według rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 18 grudnia 2001 r. (zmienionego 20 czerwca 2005 r.) w sprawie kryteriów bilansowości złóż kopalin złoże kopaliny piaszczysto-żwirowej powinno mieć co najmniej 2,0 m miąższości, przy stosunku nadkładu do złoża nie większym niż 1,0 i zawartości pyłów nie przekraczającej 15 %.

Stan geologicznych zasobów bilansowych kruszyw naturalnych, a także strukturę ich rozpoznania oraz stopień zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Piaski i żwiry – mln t

Geologiczne zasoby bilansowe kruszyw naturalnych wg stanu na koniec 2011 roku wynosiły 17 232,56 mln t. Przyrost zasobów wyniósł 480,14 mln t co stanowi 2,87 % zasobów dotychczas udokumentowanych. Po raz kolejny (od roku 2008) skala przyrostu jest wyjątkowo wysoka – w poprzednich latach zasoby zwiększały się o kilkadziesiąt do stu kilkudziesięciu milionów ton, czyli o ok. 1 % zasobów dotychczas udokumentowanych.

Przyrost zasobów nastąpił w wyniku:

• włączenia do bilansu zasobów kopalin 764 nowych złóż o łącznych zasobach wynoszących 710,5 mln t. W ubiegłym roku największą ilość, czyli 134 nowe złoża udokumentowano w woj. podkarpackim i w tym też województwie rozpoznano największą ilość nowych zasobów – 125,8 mln t. W województwie tym w gminie Tryńcza w rejonie Głogowca i Gniewczyny w 7 złożach udokumentowano w sumie ok. 34,5 mln t. Na drugim miejscu pod względem ilości nowych zasobów plasują się 23 złoża woj. lubuskiego, w których rozpoznano 78,6 mln t, z czego 43,9 mln t rozpoznano w 4 złożach udokumentowanych w rejonie miejscowości Niedźwiedź w gminie Łagów. W woj. łódzkim w 106 nowych złożach udokumentowano 67,1 mln t (największe z nich to złoże Narty II o zasobach 12,7 mln t), a w jedynie 12 nowych złoża woj. zachodniopomorskiego rozpoznano niewiele mniejszą ilość zasobów, wynoszącą 62,5 mln t (największe – Woliczno BD – 25,3 mln t i Kazimierz Lisa Jama – 21,9 mln t).
• weryfikacji i aktualizacji zasobów, związanej z powiększaniem obszaru złoża lub pogłębieniem jego zasięgu, aktualizacją zasobów po wieloletniej eksploatacji, z innym wykorzystaniem i przeznaczeniem w planach zagospodarowania gruntów, na których złoże zostało udokumentowane, czy też rozliczeniem zasobów po wydzieleniu nowych złóż dokumentowanych w obrębie złóż dawniej rozpoznanych. Największe zmiany zasobów zanotowano w złożach: Deszczno Łagodzin (+16,3 mln t) w woj. lubuskim, Linia II (+ 9,1 mln t) w pomorskim, Nowa Biała (+ 6,1 mln t) w małopolskim czy Jeżów (+ 5,3 mln t) w łódzkim. Zasoby zmniejszone dodatkami dotyczyły m.in. złóż Potasznia, Potasznia I i Potasznia II (łącznie – 26,1 mln t), Kamionka Drahle (- 10,1 mln t) i Racewo (- 4,0 mln t) w woj. podlaskim, oraz Woskrzenice I p. A (–5,2 mln t) w woj. lubelskim. Bilans ubytków i przyrostów zasobów określonych w dodatkach do dokumentacji, a także wynikających z bieżącej weryfikacji zasobów związanej z eksploatacją, dał razem przyrost zasobów wynoszący ok. 50,0 mln t.

Ubytki zasobów wynikaja z następujących powodów:

• wydobycia (248,7 mln t),
• skreślenia z krajowego bilansu zasobów 192 złóż kruszywa – łącznie około 31,7 mln t. Największą ilość zasobów skreślono ze złóż Stróża Górna i Stróżą Górna I (5,3 mln t) w woj. dolnośląskim, Załęże (3,0 mln t) w woj. zachodniopomorskim oraz Cichmiana (1,9 mln t) w wielkopolskim.W pozostałych przypadkach skreślono z bilansu na ogół niewielkie ilości zasobów – rzędu od kilkunastu do kilkuset tysięcy ton, które nie będą już mogły być eksploatowane.

Zwiększenie ilości zasobów w skali całego kraju było efektem wzrostu w większości województw. W poszczególnych województwach bilans zmian stanu zasobów (w tys. t) w 2011 r. jest następujący:

Najwięcej złóż znajduje się obecnie w województwach: mazowieckim (1171), wielkopolskim (982), lubelskim (792), podkarpackim (744) i łódzkim (700).

Największą ilość zasobów rozpoznano natomiast w województwach: dolnośląskim (2 094 mln t), małopolskim (1 867 mln t), opolskim (1 420 mln t), podkarpackim (1 268 mln t) i podlaskim (1 252 mln t).

Zasoby złóż rozpoznanych szczegółowo (A+B+C1) wynoszą 9 194,8 mln t i stanowią obecnie 53,4 % ogólnej ilości zasobów, a 46,6 % zasobów jest w złożach rozpoznanych wstępnie (C2). Zasoby złóż zagospodarowanych wynoszące 4 715,38 mln t stanowią 27,4 % wszystkich zasobów; 11 238,0 mln t (65,2 %,) występuje w złożach nie zagospodarowanych, natomiast w złożach, których eksploatacji zaniechano znajduje się 1 279,1 mln t, czyli 7,4 % zasobów.

Zasoby przemysłowe wynosiły w 2011 r. 3 030,71 mln t i wzrosły w stosunku do roku ubiegłego o 327,1 mln t. Zasoby przemysłowe ustanowione dla złóż zagospodarowanych – 2 527,9 mln t stanowią 53,6 % ich udokumentowanych zasobów.

Wydobycie naturalnych piasków i żwirów ze złóż wyniosło w 2011 roku 248,7 mln t. W stosunku do roku poprzedniego eksploatacja wzrosła o 85,2 mln t, czyli 52,2 %. Wydobycie zwiększyło się w 15 województwach, nieznacznie zmalało (o 810 tys. t) jedynie w pomorskim. Największy wzrost wydobycia nastąpił w rejonach intensywnych prac budowlanych (drogowych) wykorzystujących ogromne ilości kruszyw. W poszczególnych województwach bilans zmian wydobycia w 2011 r. jest następujący:

Naturalne piaski i żwiry wydobywane są również podczas eksploatacji złóż węgla brunatnego. Ze złóż nieudokumentowanych, podczas eksploatacji złoża Bełchatów w 2011 r. z pol Bełchatów i Szczerców wydobyto łącznie 486 tys. t piasków i pospółek.

Ponadto na terenie kraju wydobywane i wykorzystywane jest kruszywo naturalne uzyskiwane m.in. w ramach prac budowlanych, a więc poza koncesjami. Wydobycie kruszywa prowadzone w ramach nielegalnej eksploatacji analizowane było m.in. przez Wyższy Urząd Górniczy oraz Państwowy Instytut Geologiczny (dane powiatowe z lat 2002-2006 – dr K. Olejniczak). Z ostatniego opracowania wynika, że skala zjawiska nasila się wraz rozwojem infrastruktury w danym terenie – inwestycjami drogowymi i realizacją dużych obiektów budowlanych. W analizowanym okresie najwięcej stwierdzonych przypadków nielegalnej eksploatacji stwierdzono w woj. wielkopolskim, mazowieckim i warmińsko-mazurskim.

Na figurze przedstawiono zasoby i wydobycie piasków i żwirów w Polsce w latach 1989-2011.

Stopień rozpoznania zasobów i stan ich zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Wykaz złóż piasków i żwirów – tys. t

Opracowali: Alina Piotrowska, Wojciech Miśkiewicz, Krzysztof Żukowski